Πώς μιλάμε για το Ολοκαύτωμα στα παιδιά.

Με αφορμή την "Ημέρα Μνήμης των Θυμάτων του Ολοκαυτώματος" (27/1/2017), αναδημοσιεύουμε το άρθρο της παιδαγωγού και συγγραφέα Μαρίζας Ντε Kάστρο, η οποία  μετέφρασε ένα βιβλίο για την Άννα Φρανκ και γράφει για την εξόντωση των Εβραίων μέσα από την παιδική λογοτεχνία. Τα βιβλία που προτείνονται στο τέλος του άρθρου είναι πολύ χρήσιμα για την παιδαγωγική τους αξιοποίηση στις τάξεις μας, την συγκεκριμένη ημέρα.

Από το Τελευταίο Θρανίο

Η Γερμανοεβραία Άννα Φρανκ γράφει στο ημερολόγιό της,
σε φωτογραφία τραβηγμένη λίγο πριν από τη σύλληψη
της ιδίας και της οικογένειάς της στο Αμστερνταμ,
το 1944, από τους ναζιστές.

«Όμως μόνο η ανάμνηση της Άννας θα του δώσει πραγματικά τη θέση μου στον κήπο του σπιτιού, στο 263, στο Κανάλι του Αυτοκράτορα» λέει το δέντρο στους αναγνώστες και στο φιντάνι που φύτεψαν στη θέση του. Το δέντρο αφηγείται όσα είδε. Είναι μια καστανιά, ο κύριος μάρτυρας της σύλληψης των κρυμμένων σε μια σοφίτα στο Άμστερνταμ, στις 4 Αυγούστου 1944.

Η Άννα είναι η γνωστή μας Άννα Φρανκ. Τι είναι αυτό που λέει πραγματικά το δέντρο; Μιλάει με λογοτεχνικό τρόπο για τη διατήρηση της μνήμης, όταν οι αναμνήσεις χαθούν. Συμπυκνώνει δηλαδή σε μια πρόταση το τεράστιο θέμα του πώς, του τρόπου δηλαδή με τον οποίο θα κρατήσουν οι παλαιότερες γενιές ζωντανές τις μνήμες όσον αφορά το πλήγμα που δέχτηκε ο πολιτισμός κατά τον 20ό αιώνα.

"Το δέντρο βλέπει" είναι ένα εικονογραφημένο βιβλίο που απευθύνεται σε παιδιά του Δημοτικού. Διαβάζοντας την ιστορία της Άννας, όπως την αφηγείται το δέντρο, οι αναγνώστες αντιλαμβάνονται όλες τις πλευρές της ανθρώπινης φύσης τόσο για το καλό όσο και για το κακό (φόβος, αλαζονεία, κακία, αδιαφορία, αλλά και συμπόνια). Δουλεύοντας πάνω στο πολυεπίπεδο σύντομο κείμενο, ο αναγνώστης προβληματίζεται για τα ανθρώπινα δικαιώματα (ισότητα, καταπολέμηση των διακρίσεων και του αποκλεισμού), την ηθική (προστασία της ανθρώπινης ζωής και της αξιοπρέπειας), τον τρόπο με τον οποίο το μικρό και τυχαίο γίνεται μεγάλο, τις προκαταλήψεις και τα στερεότυπα και πώς συγκροτούνται, την παθητικότητα και την καταπολέμησή της με άξονα μια προσδοκώμενη ενεργητική στάση απέναντι σε καθετί που θίγει ομάδες και κοινωνικά δικαιώματα αλλά και την πολιτική.

Αφορμή για να συζητήσει κανείς θέματα σχετικά με τη διατήρηση της μνήμης δεν είναι ούτε οι ιστορικές επέτειοι ούτε τα κεφάλαια της σχολικής ύλης, αν πρόκειται για νέους σχολικής ηλικίας. Οι αφορμές προκύπτουν κάθε στιγμή καθώς παρακολουθούμε τα κοινωνικά φαινόμενα που αναφύονται δίπλα μας - το κυνήγι των μειονοτήτων, τον ρατσισμό, τον αντισημιτισμό, τις κάθε μορφής διακρίσεις. Ολα αυτά τα φαινόμενα μοιραία κατευθύνουν τον προβληματισμό μας στις αιτίες που τα γέννησαν, στις ρίζες τους. Το Ολοκαύτωμα τα περιλαμβάνει όλα.

Αναπτύσσοντας την κριτική σκέψη

Η γενιά μας μπορεί να έχει ακόμη προσωπική επαφή με ανθρώπους που επέζησαν του Ολοκαυτώματος, θύματα της εξωφρενικής γραφειοκρατικής ιδεοληψίας η οποία διέλυσε τον κοινωνικό ιστό της Ευρώπης κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου: Εβραίους, τσιγγάνους, κομμουνιστές, αντιφρονούντες προς το ναζιστικό καθεστώς. Τα παιδιά δεν έχουν συνήθως πρόσβαση στις αναμνήσεις των ενηλίκων, μπορούν όμως να έχουν πρόσβαση στη γνώση που απορρέει από αυτές και να ευαισθητοποιηθούν μέσω των βιβλίων, είτε αυτά είναι μαρτυρίες είτε κείμενα μυθοπλασίας.

Μαρτυρίες υπάρχουν εκατοντάδες σε κάθε γλώσσα και αποτελούν ένα πολύ δυνατό και αξιόπιστο εργαλείο για την επικαιροποίηση της μνήμης. Η επεξεργασία των μαρτυριών από άτομα νεαρής ηλικίας δεν είναι απλή υπόθεση. Το σοβαρότερο ζήτημα που ενδέχεται να προκύψει είναι εκείνο της ταύτισης των αναγνωστών (εφόσον μιλάμε για βιβλία) ή των ακροατών με τους φορείς των μαρτυριών. Οι νέοι έχουν την τάση να ταυτίζονται με λογοτεχνικούς ή άλλους ήρωες, κάτι στο οποίο προσέβλεπαν παλαιότερα οι συγγραφείς νεανικών βιβλίων και οι εκπαιδευτικοί, θεωρώντας ότι με αυτόν τον τρόπο οι νέοι και τα παιδιά πλησίαζαν ουσιαστικότερα την ψυχολογία των ηρώων.

Όταν όμως αναφερόμαστε σε μαρτυρίες από το Ολοκαύτωμα η ταύτιση είναι όχι μόνον εντελώς αδύνατη, αλλά έως και απαγορευτική. Είναι γεγονός ότι η ανάγνωση μαρτυριών, ή η επαφή με επιζώντες που αφηγούνται προσωποποιεί την Ιστορία, καθώς μιλούν συγκεκριμένοι άνθρωποι που έζησαν αυτές τις καταστάσεις. Είναι όμως επίσης καθοριστική για την αντίληψή μας για την Ιστορία γενικότερα. Ωστόσο κανένας μας δεν μπορεί να μπει στη θέση εκείνων ούτε να αντιμετωπίσει τα διλήμματα που τους έπνιγαν. Επιπλέον, κάθε μαρτυρία είναι μοναδική και ανεξάρτητα από το αν μπορεί να ενταχθεί σε κάποια κατηγορία, πρέπει να τοποθετείται σε συγκεκριμένο πλαίσιο. Για τη στάση των θυμάτων αλλά και των θυτών έχουν γραφεί χιλιάδες σελίδες και τα ερωτήματα παραμένουν ανοιχτά. Οφείλουμε λοιπόν κατά κύριο λόγο να ασκούμε τα νεανικά μυαλά στην ανάλυση, στην κατανόηση και εντέλει στην ανάπτυξη κριτικής σκέψης και κοινωνικής συνείδησης. Κατά συνέπεια δεν κρύβουμε αυτά τα εξαιρετικά τραυματικά γεγονότα από το νεανικό κοινό ηθικολογώντας γενικά και αόριστα περί ηθικών αξιών, αλλά τα θέτουμε στην κρίση τους. Άλλωστε η εμπειρία των επιζώντων πρέπει να υμνεί τη ζωή και όχι τον θάνατο, όπως είπε σε μια ομιλία της η ιστορικός Ρίκα Μπενβενίστε.

Μαρτυρίες, μυθοπλασία και διδακτικά βοηθήματα

Από τις μαρτυρίες για το Ολοκαύτωμα που απευθύνονται σε παιδιά ξεχωρίζουν εκείνες των ανηλίκων: 

Το ημερολόγιο της Αννας Φρανκ (εκδ. Πατάκη), 

Το ημερολόγιο της Rutka (εκδ. Πατάκη), 

Κρυμμένα παιδιά στην Ελλάδα της Κατοχής (εκδ. Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος).

Όσον αφορά τα βιβλία μυθοπλασίας, οι συγγραφείς έχουν κοινή στρατηγική: με όχημα ήρωες που ταιριάζουν ηλικιακά με τους αναγνώστες ξεδιπλώνουν ιστορίες που αναφέρονται στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και ακουμπούν έμμεσα το Ολοκαύτωμα.

Νύξεις υπάρχουν στα βιβλία: 

Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου (Άλκη Ζέη, εκδ. Μεταίχμιο), 

Πήλινες Μούσες (Σπ. Τσίρος, εκδ. Κέδρος), 

Μια μπαλάντα για τη Ρεβέκκα (Μ. Κλιάφα, εκδ. Μεταίχμιο), 

Η ώρα των σκύλων (Ε. Μπριζού-Πελλέν, εκδ. Αγρα).

Βιβλία με κύριο θέμα το Ολοκαύτωμα: 

Αννα Φρανκ (Τζ. Πουλ, εκδ. Σύγχρονοι Ορίζοντες), 

Η βαλίτσα της Χάνα (Κ. Λιβάιν, εκδ. Σαββάλας)

Για εφήβους: 

Τα σπίτια με το αστέρι (Στ. Ρος, εκδ. Σαββάλας), 

Μάους (Α. Σπίγκελμαν, εκδ. Zoobus), 

Τόμι (Α. Blottière, εκδ. Πόλις), 

Το παιδί του Νώε (Ε. Ε. Σμιτ, εκδ. Opera), 

Η επιλογή της Σόφι (Ου. Στάυρον, εκδ. Ποταμός).

Για εκπαιδευτικούς: 

Προσεγγίζοντας το Ολοκαύτωμα στο ελληνικό σχολείο (Γ. Κόκκινος & συνεργάτες, εκδ. Ταξιδευτής), 

Υλικά για τη Διδασκαλία του Ολοκαυτώματος (εκδ. Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος).

Προσθέτουμε το βιβλίο που έχει μεταφράσει η Μαρίζα Ντεκάστρο και με το οποίο ξεκινάει το αφιέρωμά μας. "Το δέντρο βλέπει" της Ιρέν Κοέν Ζανκά με εικονογράφηση του Maurizio Quarello, από τις εκδόσεις Κόκκινο (2012).

Μια καστανιά διηγείται την ιστορία της Άννας Φρανκ.

150 χρόνια δεν είναι πολλά στη ζωή μιας καστανιάς. Φαγωμένο από τα παράσιτα, το δέντρο θυμάται την πολύ σύντομη ζωή εκείνου του κοριτσιού που έζησε στην παρανομία για δυο χρόνια κρυμμένο στο σπίτι με τον αριθμό 263, στο Κανάλι του Αυτοκράτορα.

Το κορίτσι παρατηρούσε το δέντρο από τον φεγγίτη και κατέγραφε στο ημερολόγιό του τις αλλαγές που άφηναν πάνω του οι εποχές, σημάδι ότι ο χρόνος κυλούσε και ότι εκεί έξω η ζωή συνέχιζε την πορεία της...

Την έλεγαν Άννα Φρανκ, έζησε στο Άμστερνταμ, κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. 

Τώρα, η καστανιά θα πει την ιστορία της Άννας.