Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917.

Αναδημοσίευση από την Κριτική Παιδαγωγική.

Άρθρο του Κώστα Θεριανού.

«οι χοιροι υίζουσιν, τα χοιρίδια κοΐζουσιν, οι όφεις ιύζουσιν» (Αλφαβητάρι του 1911)

«σκνίψ, άσθμα, ισθμός, ισχύς, πλάστιγξ, φλέψ, σφήξ, σκίψ σφύγξ, στριγξ, σφικτήρ, στρόφιγξ, φόρμιγξ, θρίξ, φλέγμα, τσίτσα,...» (Αλφαβητάρι του 1919)

ΒΑΟ, ΓΑΟ, ΔΑΟ
Ζινώντας αποβίδονο σαβίνι
κι απονιβώντας ερομιδαλιό
κουμάνισα το βίρο του λαβίνι
με σάβαλο γιδένι του θαλιό
(σονέτο του Ναπολέοντος Λαπαθιώτη)

Γιάννη, γιατί έκοψες το πεύκο

Γιατί, γιατί;

Αέρας θα ναι λεει ο Γιάννης

και περπατεί

(Από τα «Ψηλά Βουνά», αναγνωστικό του 1917)

Τα αποσπάσματα που παραθέτουμε είναι από δύο αναγνωστικά με τα οποία η ελληνική νεολαία μορφώνονταν στα σχολεία και μάθαινε τη «σωστή» ελληνική γλώσσα. Δίπλα από αυτά παραθέτουμε ένα σονέτο του Ναπολέοντος Λαπαθιώτη, ένα είδος «γλωσσικού ιμπρεσιονισμού» που έχει γραφτεί λίγο πριν από την εμφάνιση του κινήματος του Λεττρισμού (γραφή με αυθαίρετες λέξεις, οι οποίες δεν σημαίνουν κάτι). Η συγκριτική ανάγνωση των τριών κειμένων, παρά τον διαφορετικό τρόπο και σκοπό της γραφής τους, μας οδηγεί σε ένα κοινό αποτέλεσμα: ο αναγνώστης τους δεν καταλαβαίνει τίποτα.

Ακριβώς από κάτω παραθέτουμε ένα απόσπασμα από τα «Ψηλά Βουνά» του Ζαχαρία Παπαντωνίου, βιβλίο το οποίο το 1921 κάηκε ως απαράδεκτο για να διδάσκεται σε μαθητές. Η παράθεση των κειμένων αποσκοπεί στο να γίνει κατανοητό ποια ήταν η κατάσταση που επικρατούσε στο ελληνικό σχολείο και τι μάθαιναν οι μαθητές. Αυτή την κατάσταση προσπαθούσαν να ανατρέψουν το προοδευτικό τμήμα της αστικής τάξης και οι δημοτικιστές.

Το 1917 από την προσωρινή κυβέρνηση Θεσσαλονίκης (από τον Ελ. Βενιζέλο)[1] και με εισήγηση του Δ. Γληνού νομοθετούνται με διάταγμα (ν. 827/1917) και επικυρώνονται από τη Βουλή των Ελλήνων, σχεδόν όλα όσα προβλέπονταν (όσον αφορά στη διάρθρωση του εκπαιδευτικού συστήματος) στα νομοσχέδια του 1913.

Στην κορυφή της μεταρρυθμιστικής προσπάθειας ο Δ. Γληνός, Γενικός γραμματέας στο υπουργείο Παιδείας και οι Αλ. Δελμούζος και Μ. Τριανταφυλλίδης, διορισμένοι Ανώτεροι Επόπτες του υπουργείου, περιτρέχουν από άκρη σε άκρη τη χώρα, καταρτίζουν προγράμματα, οργανώνουν συνέδρια, μαθήματα, φροντιστήρια, ξεδιαλύνουν προλήψεις, απορίες και αντιδράσεις, συζητούνε προβλήματα, διαφωτίζουνε για το μεταρρυθμιστικό έργο[2].

Η μεταρρύθμιση του 1917 εισάγει τη δημοτική γλώσσα σε όλο το δημοτικό σχολείο, με παράλληλη διδασκαλία της καθαρεύουσας τα δύο τελευταία χρόνια. Όπως επισημαίνει και ο Δημήτρης Γληνός αυτή ήταν και η ουσιαστική καινοτομία αυτής της μεταρρύθμισης: «εκτός από την εισαγωγή της δημοτικής γλώσσας στα τέσσερα πρώτα χρόνια του δημοτικού σχολείου, που με χίλια βάσανα και διακοπές και μαύρη αντίδραση έγινε και αυτή, τίποτ’ άλλο, μα τίποτ’ άλλο δεν άλλαξε στο μηχανισμό της ελληνικής παιδείας από το 1836 ως σήμερα, εκτός από κάποια μισή κι αυτή καταστρατηγημένη διοικητική αποκέντρωση»[3]. 

Για το Δημοτικό σχολείο γράφονται και κυκλοφορούν μέσα στη διετία 1917-1919 δέκα νέα αναγνωστικά στη δημοτική, ανάμεσά τους τα περίφημα «Ψηλά Βουνά» και το «Αλφαβητάρι με τον ήλιο», όλα γραμμένα στη δημοτική γλώσσα. Τα νέα βιβλία είναι γραμμένα στη λογική μιας παιδαγωγικής προοδευτικής και αντιαυταρχικής, χωρίς ηθικολογίες, διδακτισμούς και αφορισμούς. Εκτός από το ότι είναι γραμμένα στη δημοτική γλώσσα, τα νέα αναγνωστικά διακατέχονται από την ιδεολογία του αστικού ορθολογισμού. Είναι γραμμένα χωρίς στόμφο και χωρίς την κενόηχη πατριωτική προπαγάνδα των παλιών βιβλίων[4].

Οι μεταρρυθμίσεις του 1913 (η οποία δεν ψηφίστηκε στη Βουλή) και του 1917 συμπληρώνουν η μια την άλλη, καθώς τόσο ο πολιτικός φορέας που τις προώθησε (κυβερνήσεις Ελευθερίου Βενιζέλου) όσο κυρίως οι εμπνευστές τους (οι πρωταγωνιστές του Εκπαιδευτικού Ομίλου: Δ. Γληνός, Α. Δελμούζος, Μ. Τριανταφυλλίδης) ήταν οι ίδιοι.

Η κατάργηση της μεταρρύθμισης του 1917.

«Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συμφώνως προς τους νόμους εκείνους συνταχθέντα και σήμερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως»

Από την Έκθεση της Επιτροπής εξέτασης των σχολικών βιβλίων του 1917.

Ωστόσο, η μεταρρύθμιση του 1917 καταργήθηκε μόλις 3 χρόνια αργότερα όταν στις εκλογές του 1920 τα φιλομοναρχικά κόμματα παίρνουν την πλειοψηφία καθώς, μεσούσης της Μικρασιατικής εκστρατείας, οι κουρασμένοι από τη δεκάχρονη πολεμική περιπέτεια Έλληνες (Βαλκανικοί πόλεμοι, Α΄ παγκόσμιος, Μικρασιατική εκστρατεία) καταψήφισαν τους φιλελεύθερους.

Μαζί με την πτώση του Βενιζέλου γκρεμίζεται ουσιαστικά και τυπικά από τη νέα κυβέρνηση και η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. Η νέα κυβέρνηση Δ. Ράλλη (υπουργός παιδείας Θ. Ζαΐμης) με το νόμο 2678/10 Αυγούστου 1921 «Περί εισαγωγής αναγνωστικών βιβλίων εις τα δημοτικά σχολεία των καταλληλότερων εκ των προ του 1917 εγκεκριμένων» καταργεί τη διδασκαλία της δημοτικής γλώσσας, ενώ λίγους μήνες πριν (Νοέμβριος 1920) η «Επιτροπεία» που διορίζεται για να εξετάσει τη γλωσσική διδασκαλία των δημοτικών σχολείων προτείνει να καούν τα βιβλία της μεταρρύθμισης του 1917 «ως έργα ψεύδους και κακόβουλου προθέσεως», και να καταδιωχθούν «ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσας και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπημάτων»[5].

Μέλη της Επιτροπής είναι οι Σ. Σακελλαρόπουλος, Γ.Γ. του υπουργείου παιδείας, ο Α. Σκιάς, καθηγητής πανεπιστημίου, Ν. Εξαρχόπουλος, καθηγητής πανεπιστημίου, Θ. Μιχόπουλος, Διευθυντής Διδασκαλείου, Ι. Μεγαρεύς, Τμηματάρχης Δημοτικής Εκπαίδευσης και Χρ. Οικονόμου, σχολικός σύμβουλος. Ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης αναρωτιέται «Να το διανοηθούν αυτό και να το συνυπογράψουν έξι Έλληνες, έξι σοφοί...Ποιος θα το πίστευε;»[6].

Όμως, εκτός από τη γλώσσα τα αναγνωστικά δέχονται επικρίσεις και για τις αξίες που προωθούσαν. Ο Γ. Χατζιδάκης γράφει για τα «Ψηλά Βουνά»: «ουδεμία αρετή ή ηθική δεν εξαίρεται...Έπειτα, περί των μεγάλων ιδανικών, της πατρίδος, της θρησκείας, ουδείς γίνεται λόγος...Οι μαθηταί...ούτε πρωί, ούτε εσπέρας, ούτε προ του φαγητού ούτε μετ’ αυτό προσεύχονται...διδάσκονται οι μαθητές της τρίτης του δημοτικού...να μη φροντίζουν περί των γονέων των, αλλά μόνο περί της κοινότητος αυτών, του Soviet»[7]. 

Μαζί με τα παλιά Αναγνωστικά και τα Αλφαβητάρια επιστρέφει και η καθαρεύουσα με το «πάτερ» και «μήτερ», τα «σφικτήρ, τσίτσα,...» και με τα «οι χοίροι υίζουσιν, τα χοιρίδια κοΐζουσιν, οι όφεις ιύζουσιν»[8]προκειμένου να μορφωθεί η νεολαία και να διαπλάσει ηθικό και εθνικό χαρακτήρα...

[1] Λίγα χρόνια πριν η σύγκρουση ανάμεσα στον πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο και το βασιλιά Κωνσταντίνο Α' για τη θέση της Ελλάδας στον A' Παγκόσμιο Πόλεμο θα πάρει διαστάσεις Εθνικού Διχασμού, που κορυφώθηκε τα χρόνια 1915-17 με τη δημιουργία δύο ελληνικών κρατών, ένα αντιβενιζελικό στο γεωγραφικό χώρο της Παλαιάς Ελλάδας κι ένα βενιζελικό στο γεωγραφικό χώρο των Νέων Χωρών

[2] Γιώργος Γάτος, όπ.π., σ. 43.

[3] Δ. Γληνός, Εκλεκτές Σελίδες, Στοχαστής, Αθήνα 1972, τόμος Γ΄, σ. 21.

[4] Α. Φραγκουδάκη, ο.π., σ. 43.

[5] Α. Δημαράς, όπ.π., τόμος Β΄, σ. 130-131.

[6] Ευαγγελόπουλος, όπ.π., σ. 17, τεύχος Β΄.

[7] Α. Δημαράς, όπ.π., τ. 134, τόμος Β΄, σ. 128

[8] Αντ. Γαβριήλ (Γληνός), Οι χοιροι υίζουσιν, τα χοιρίδια κοΐζουσιν, οι όφεις ιύζουσιν», Εστία, Αθήνα 1921. Η φράση αυτή είναι παρμένη από το Ελληνικόν Αλφαβητάριον του 1908-1911.