Λέξεις για τις “24 εικόνες για την Επανάσταση του 1821” .

 

Άρθρο της Αγγελικής Γιαννικοπούλου (*)

Αναδημοσίευση από τον Αναγνώστη

Μία από τις δημοφιλέστερες ρήσεις μας σίγουρα είναι το χιλιοειπωμένο «Μία εικόνα χίλιες λέξεις», που χρησιμοποιείται για να τονίσει την εγγενή υπεροχή των εικόνων στη μετάδοση πληροφοριών με έναν τρόπο άμεσο, φυσικό και καθολικό. Μάλιστα, και εξαιτίας ίσως της συνεχούς επανάληψης, η φράση θεωρείται a priori αποδεκτή και σπάνια τίθεται υπό διερεύνηση, αποφεύγοντας οποιαδήποτε αναφορά σε θεωρίες, έρευνες αλλά και την κοινή εμπειρία που θα την αμφισβητούσε.

Όμως, είναι αλήθεια ότι ούτε η ίδια εικόνα μεταδίδει πάντοτε το ίδιο μήνυμα σε όλους –«νούς ορά»– ούτε απαραίτητα γίνεται αυτομάτως κατανοητή από κάθε παρατηρητή. Σε ένα βιβλίο που επιγράφεται Λέξεις για εικόνες (εκδ. Πατάκης), ο διεθνούς φήμης ερευνητής του παιδικού βιβλίου Perry Nodelman υποστηρίζει ότι οι εικόνες χωρίς τις λέξεις είναι ασαφείς και ατελείς, μη εστιασμένες και απίστευτα ανοικτές σε ερμηνείες. Καθώς η ίδια εικόνα ενδέχεται να παραπέμπει σε μια σειρά από σημαινόμενα, οι λέξεις κατευθύνουν προς κάποιο από αυτά και, καθώς βρίσκονται σε σχέση συνταγματική μαζί της, σταθεροποιούν (anchor) το νόημά της (Ronald Barthes, Ρητορική της Εικόνας).

Στο βιβλίο 24 εικόνες για την Επανάσταση του 1821: Μακρυγιάννης και Ζωγράφος. Ένας αγωνιστής και ένας καλλιτέχνης, παρατίθενται τα είκοσι τέσσερα ‘κάδρα’ της συλλογής της Γενναδείου Βιβλιοθήκης που είχε φιλοτεχνήσει τη δεκαετία του 1830 ο λαϊκός ζωγράφος και αγιογράφος Ζωγράφος με προτροπή και καθοδήγηση του στρατηγού Μακρυγιάννη. Οι είκοσι τέσσερις ακουαρέλες που συγκεντρώθηκαν σε ένα καλαίσθητο βιβλίο για παιδιά, και όχι μόνο, δέχθηκαν τη συνδρομή των λέξεων προκειμένου να ιστορήσουν την ελληνική Επανάσταση.

Τα πρώτα λεκτικά κείμενα φέρουν τη σφραγίδα των δημιουργών τους και ενυπάρχουν στο ‘κάδρο’, τόσο ως τίτλοι όσο και ως υπομνηματισμός, ο οποίος παρέχει πρόσθετες πληροφορίες, παραπέμποντας σε αριθμούς-λεπτομέρειες πάνω στην εικόνα. Επειδή όμως όλα τα γεγονότα δεν είναι ιδιαίτερα γνωστά, οι χώροι στερούνται αναγνωρίσιμων τοπόσημων και οι άνθρωποι ζωγραφίζονται χωρίς εξατομικευμένα χαρακτηριστικά, η προσθήκη λέξεων που να εξηγούν διευκολύνει την ταυτοποίησή τους.

Και ενώ εκ πρώτης όψεως φαντάζει απλή η ανάγνωση των εικόνων της Επανάστασης, τελικά καθίσταται προφανές ότι η απουσία της επικουρικής παρέμβασης των λέξεων δημιουργεί προβλήματα κατανόησης. Γιατί οι συγκεκριμένες εικόνες αποτελούν πολυπρόσωπες, πολυπληθείς συνθέσεις με πλούσιες αφηγηματικές δυνατότητες, που, ενώ διηγούνται ιστορικά γεγονότα, ενίοτε διανθίζονται με καθαρώς αλληγορικές οπτικές αφηγήσεις (όπως ο Ρήγας σπορέας). Προβλήματα δημιουργούν και οι αναχρονίες, όπως εικόνες χωρίς χρονική ακολουθία, αλλά και οι οπτικές θαμιστικές αφηγήσεις, όπως στην εικόνα Ναυμαχίαι Γενικαί των Ελλήνων, όπου μία εικονιστική εξιστόρηση αντιστοιχεί σε πολλαπλά γεγονότα. Δυσκολίες όμως συνεπάγεται και η συμπαρουσία στην ίδια εικόνα γεγονότων που δεν συμπίπτουν χρονικά –χαρακτηριστικό παράδειγμα η εικόνα της Άλωσης της Κωνσταντινούπολης. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η προσθήκη των λέξεων φαίνεται να διασφαλίζει την κατανόηση.

Στο βιβλίο 24 εικόνες για την Επανάσταση του 1821: Μακρυγιάννης και Ζωγράφος των εκδόσεων Καπόν, η Μαρίζα Ντεκάστρο προσθέτει μια δεύτερη σειρά λεκτικών κειμένων, που αποτελούν φανταστικούς διαλόγους της με νεαρούς αναγνώστες/ αναγνώστριες, καθώς παρατηρούν και σχολιάζουν τις ζωγραφικές αναπαραστάσεις της ελληνικής Επανάστασης. Σε είκοσι τέσσερις ενότητες, όσες και οι πίνακες, οι λέξεις περιγράφουν χωρίς να κουράζουν, επεξηγούν χωρίς να φλυαρούν, κατευθύνουν την προσοχή σε συγκεκριμένα σημεία της εικόνας παρέχοντας πολύτιμες πληροφορίες για τα γεγονότα και την κοινωνία, αφηγούνται περιστατικά του Αγώνα αλλά και της καθημερινής ζωής, αναλύουν αιτίες και αποτελέσματα, κι εμπλουτίζουν το οπτικό υλικό με κείμενα της εποχής, όπως αποσπάσματα από τα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη και ποιήματα του Σολωμού.

Τα κείμενα της Μαρίζας Ντεκάστρο ντύνουν τις εικόνες των Ζωγράφου και Μακρυγιάννη και βοηθούν τον ανήλικο, αλλά και τον ενήλικο, αναγνώστη του βιβλίου να τις παρατηρήσει πραγματικά αντλώντας ένα μεγάλο εύρος πληροφοριών που δεν περιορίζονται αποκλειστικά σε συγκεκριμένες μάχες. Με την εγκυρότητα που διασφαλίζει η επιστημονική επιμέλεια της Φωτεινής Ασημακοπούλου, καθηγήτριας Νεότερης Ιστορίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, ο αναγνώστης-θεατής του βιβλίου βρίσκεται μπροστά σε μια οπτική καταγραφή πολεμικών συρράξεων από την εποχή της Άλωσης μέχρι την ίδρυση του ελληνικού κράτους με έμφαση στις μάχες του απελευθερωτικού αγώνα. Παράλληλα αποκτά πολύτιμες γνώσεις για τον τρόπο άσκησης του πολέμου (κλεφτοπόλεμος, μπουρλότα, λάφυρα), τα ιστορικά δεδομένα, τη δράση συγκεκριμένων πολεμιστών, και συγχρόνως έρχεται σε επαφή με στοιχεία κοινωνικής οργάνωσης αλλά και χαρτογράφησης του ελλαδικού χώρου στις αρχές του 19ου αιώνα. Συνάμα και με τρόπο αβίαστο και εξαιρετικά ενδιαφέροντα παρακολουθεί να ξετυλίγεται μέσα από τις είκοσι τέσσερις εικόνες του Αγώνα ένα ολόκληρο πανόραμα της ζωής τα χρόνια της Επανάστασης, συμπεριλαμβανομένης της ένδυσης, των τοπωνυμίων, της γλώσσας, των συνηθειών, της κοινωνικο-πολιτισμικής νοοτροπίας, οι οποίες παρέχουν πληροφορίες όχι μόνο για τις πολεμικές συρράξεις αλλά και την καθημερινότητα.

Από την άλλη μέσα από τους υποτιθέμενους διαλόγους θίγονται γενικότερα θεωρητικά ζητήματα που αφορούν την τέχνη, όπως την απεικόνιση του βάθους, τα σχετικά μεγέθη της λαϊκής ζωγραφικής που αρνούνται τους κανόνες της αλμπέρτειας προοπτικής προκειμένου να υπογραμμίσουν τον πρωτεύοντα ρόλο συγκεκριμένων προσώπων, αλλά και θέματα ιδεολογίας στις εικόνες, όπως οι εικαστικοί τρόποι με τους οποίους εκφράζονται οι αντιλήψεις για τους πολιτειακούς θεσμούς, τη μοναρχία κ.ά. Συγχρόνως τίθεται και ένας θεωρητικός προβληματισμός αναφορικά με τη σημαντικότητα των συγκεκριμένων ‘κάδρων’ ειδικότερα, και των έργων τέχνης γενικότερα, ως ιστορικών πηγών, το βαθμό αξιοπιστίας τους, και την ιδιαίτερη λειτουργία τους στη συγκρότηση της ιστορικής γνώσης.

Το βιβλίο της Μαρίζας Ντεκάστρο 24 εικόνες για την Επανάσταση του 1821: Μακρυγιάννης και Ζωγράφος. Ένας αγωνιστής και ένας καλλιτέχνης, που τιμά τη 200η επέτειο από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης, αποτελεί ένα βιβλίο γνώσεων που διαβάζεται από παιδιά, αλλά και ενηλίκους, προσφέροντας ενδιαφέρουσες και τεκμηριωμένες πληροφορίες, οι οποίες δεν επαναλαμβάνουν όσα ήδη είναι γνωστά από τα σχολικά εγχειρίδια. Τα χρόνια του Αγώνα της Ανεξαρτησίας ζωντανεύουν μπρος στα μάτια του αναγνώστη-θεατή, και μια ολόκληρη εποχή ανασυστήνεται μέσα από τις εικόνες αλλά και τις λέξεις του βιβλίου. Γιατί μια εικόνα αξίζει χίλιες λέξεις και είναι πραγματικά ευτύχημα, όταν, όπως συμβαίνει στις 24 εικόνες, καταφέρει να τις βρει!

(*) H Αγγελική Γιαννικοπούλου είναι καθηγήτρια Παιδικής Λογοτεχνίας ΤΕΑΠΗ, ΕΚΠΑ