Ο Δημήτρης Γληνός και ο «σχολικός απολογισμός».

Άρθρο του Κώστα Θεριανού 

αναδημοσίευση από την Κριτική Παιδαγωγική

«Η μελέτη των περιστοιχιζόντων ημάς φαινομένων, είπεν ο μέγιστος των νεωτέρων κοινωνιολόγων ο Herbert Spencer, είνε ασύγκριτως υπερτέρα της μελέτης των γραμματικών και των λεξικών. Τουναντίον επράξαμεν ημείς εν τη εκπαιδεύσει. Εθυσιάσαμεν όλον το πραγματικόν μέρος εις το δήθεν μορφωτικόν, το οποίον ετοποθετήσαμεν εις τους αφηρημένους τύπους της αρχαίας, εις αφηρημένα μαθηματικά, εις ορισμούς λέξεις κενάς, αποστηθίσεις, αποκλείσαντες παν σχεδόν το χρήσιμον εις τον βίον».

Δημήτρης Γληνός, 1904. 

Ο προγραμματισμός του σχολικού έργου και ο απολογισμός του στο τέλος της σχολικής χρονιάς εφαρμόζονται σήμερα στα σχολεία. Οι δράσεις αυτές έγινε προσπάθεια σε όλο το προηγούμενο διάστημα να συνδεθούν και με την αξιολόγηση / αυτοαξιολόγηση της σχολικής μονάδας και των εκπαιδευτικών. Η νέα κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ φαίνεται ότι θέλει να κρατήσει το σχήμα της αυτοαξιολόγησης, με τη μορφή μιας διαδικασίας αναστοχασμού του συλλόγου διδασκόντων για τα πεπραγμένα του στο σχολείο.

Όμως, ποιο είναι το νόημα και το περιεχόμενο ενός τέτοιου αναστοχασμού αν δεν τεθούν ερωτήματα του τύπου «ποιος είναι ο σκοπός της εκπαίδευσης», «ποια είναι η επίδραση της κοινωνίας στο περιεχόμενο της εκπαίδευσης», «τι διδάσκουμε και πως το διδάσκουμε στο σχολείο».

Η θέση τέτοιων ερωτημάτων είναι η διαδικασία που θα επιτρέψει στον απολογισμό των σχολικών πεπραγμένων και δράσεων ή στην αυτοαξιολόγηση να περάσει από το επιτηρητικό / γραφειοκρατικό πλαίσιο στη διαδικασία κριτικού συλλογικού αναστοχασμού. 

Το περιεχόμενο και το είδος του απολογισμού των σχολικών δράσεων φαίνεται ότι απασχόλησε τον Δημήτρη Γληνό, στις αρχές του 20^ου αιώνα. Φαίνεται, μάλιστα, ότι ο Γληνός θέτει τα παραπάνω ερωτήματα στο κείμενο «Λογοδοσίας» της Αστικής Σχολής Λήμνου, στην οποία εργάσθηκε ως διευθυντής το σχολικό έτος 1903-1904.

Ο Γληνός από το 1899 μέχρι το 1902 σπούδασε Φιλολογία στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, ενώ ταυτόχρονα εργάζονταν για να συμπληρώσει τα πενιχρά οικονομικά του. Έτσι, αναγκάστηκε να διακόψει τις σπουδές του δύο φορές από έλλειψη επαρκών οικονομικών πόρων. Την πρώτη φορά, το 1901, για να διδάξει στο σχολείο του Κασαμπά της Μικράς Ασίας. Τη δεύτερη φορά, το σχολικό έτος 1903 - 1904 εργάστηκε ως διευθυντής της Αστικής Σχολής Λήμνου.

Όπως είναι γνωστό, ο Δημήτρης Γληνός συμμετείχε το 1901 μαζί με το Μανόλη Τριανταφυλλίδη στα Ευαγγελιακά με την πλευρά των οπαδών του Μυστριώτη. Το ξεκίνημα του από οπαδός της καθαρεύουσας και η κατάληξη του στον κορυφαίο διανοούμενο του Κ.Κ.Ε., είναι η προσωπική του πορεία «από τον Μυστριώτη στο Λένιν» όπως τη χαρακτήριζε ο ίδιος. Το 1904, τον επόμενο χρόνο δηλαδή από την θητεία του ως διευθυντής στην Αστική Σχολή της Λήμνου, ο Δημήτρης Γληνός έγινε μέλος του δημοτικιστικού συλλόγου Έθνος και Γλώσσα. Επρόκειτο για ένα βραχύβιο σύλλογο, ο οποίος κινούταν στο πλαίσιο του μαχητικού ψυχαρικού δημοτικισμού.

Το 1903-1904 φαίνεται να είναι μια από τις χρονιές ανάμεσα στο 1901 – 1904, όπου ο Γληνός διέρχεται από σκέψεις και πνευματικές ζυμώσεις που τον οδηγούν από την υποστήριξη της καθαρεύουσας στην υποστήριξη της δημοτικής. Όμως, την ίδια περίοδο, φαίνεται ότι εκτός από την μετατόπιση του στο γλωσσικό ζήτημα, ο Γληνός έχει ήδη εξοικειωθεί με την προοδευτική παιδαγωγική σκέψη της εποχής του. Δείγμα αυτής της εξοικείωσης με τον προβληματισμό της Νέας Αγωγής που αναπτύσσεται στο εξωτερικό, είναι ο κείμενο Λογοδοσία της Αστικής Σχολής Λήμνου – Σχολικόν Έτος 1903 – 1904 (το κείμενο παρατίθεται στα Άπαντα του Δημήτρη Γληνού, επιμ. Φίλλιπος Ηλιού, εκδ. Θεμέλιο, σσ. 65-72).   

Πρόκειται για ένα κείμενο σχολικής «λογοδοσίας», δηλαδή απολογισμού των πεπραγμένων για τη σχολική χρονιά 1903 – 1904. Ο Γληνός, όμως, αξιοποιεί το κείμενο αυτό προκειμένου να θέσει προβληματισμούς σχετικά με τον σκοπό της εκπαίδευσης, την επίδραση της κοινωνίας στο περιεχόμενο του σχολείου, τον τρόπο διδασκαλίας των εκπαιδευτικών. 

Στην τρίτη παράγραφο του κειμένου, ο Γληνός οριοθετεί τι δεν πρέπει να είναι ο σχολικός απολογισμός. Όπως αναφέρει στο κείμενο του απολογισμού: «είνε απλούν τι πράγμα να εκθέση τις τυπικώς δι’ ολίγων λέξεων και αιρθμών την εργασίαν ενός έτους εν τω σχολείω, αλλά ίνα κατανοηθί σαφέστερον τα συμπαρομαρτούντα ζητήματα και ίνα προσέτι της επιστήμης το φως μεταδιδόμενον εκεί ένθα δεν έχει ακόμη φθάσει και διαλευκαίνον τα σκότη και αποκαθαίρον τας προλήψεις επιφέρη την ανάπτυξον του βίου και της κοινωνίας είνε ανάγκη να μη περιορίζεται τις εις τα κοινά και τετριμμένα» (οι επισημάνσεις με bold δικές μου).

Ο τυπικός απολογισμός των σχολικών δράσεων, όπως γίνεται και σήμερα στα ελληνικά σχολεία, είναι μια γραφειοκρατική διαδικασία, η οποία κατά το Γληνό ελάχιστα προσφέρει στην κατανόηση «των συμπαρομαρτούντων ζητημάτων», δηλαδή των διαδικασιών και των διεργασιών που έλαβαν χώρα στο σχολείο.

Ο Γληνός, ευθύς αμέσως, θέτει τους άξονες που πρέπει να διέπουν έναν ουσιαστικό σχολικό απολογισμό. Οι άξονες αυτοί είναι και οι παράγοντες εκτός σχολείου, οι οποίοι παίζουν κυρίαρχο ρόλο στη διαμόρφωση της σχολικής ζωής. Τους παράγοντες αυτούς αγνοούσε στην εποχή του Γληνού, η κατεστημένη συντηρητική παιδαγωγική σκέψη, όπως τους αγνοεί και σήμερα η τεχνοκρατική λογική της διδασκαλίας. «Το βήμα τούτο είνε το κατ’ εξοχήν βήμα της αλήθειας, της επιστήμης το φως από των τοιούτων βημάτων πρέπει να εκχέηται και η φωνή η ποδηγετούσα προς την πρόοδον πρέπει εντεύθεν να αντηχή και η μάχαιρα η απηνής του ανατόμου πρέπει να βυθίζηται υπό των δαδούχων της Ελληνικής σοφίας, όπως ωνόμασεν ο Υπουργός της Παιδείας τους διδασκάλους, εις την περιβάλλουσαν κοινωνίαν, και εις το ίδιον αυτών σώμα ίνα ανεύρη που είνε η νόσος η εξαγγελλομένη εν τη εκπαιδεύσει μας και που είνε το μυστήριον της ασφαλούς προόδου το οποίο δυστυχώς δεν έχομεν ακόμη κατακτήσει» (οι επισημάνσεις με bold δικές μου).

Ο Γληνός θέτει στον προβληματισμό του για τον σχολικό απολογισμό της επίδραση της «περιβάλλουσας κοινωνίας» στα σχολικά δρώμενα και τον τρόπο με τον οποίο εργάζονται οι εκπαιδευτικοί. Μετατρέπει, έτσι, ένα τυπικό γραφειοκρατικό απολογιστικό κείμενο σε κείμενο εκπαιδευτικού προβληματισμού.

Θέτει, ευθύς αμέσως, το ερώτημα: «ποιος είναι ο σκοπός της εκπαίδευσης»; Ποιον θεωρούν σκοπό της εκπαίδευσης οι εκπαιδευτικοί και η κοινωνία; «…ουδέ αυτοί οι διδάκοντες δεν εμόρφωσαν έτι σαφή ιδέαν του τι έστι, εκπαίδευσις και αγωγή, πολύ δε ολιγώτερον η περιβάλλουσα ημάς κοινωνία».  

Στο ζήτημα του σκοπού της εκπαίδευσης, όπως φαίνεται από το κείμενο της «λογοδοσίας», ο Γληνός ασκεί δριμύτατη κριτική στον φορμαλιστικό και τυπολατρικό προσανατολισμό της εκπαίδευσης: «Της αρχαίας Ελλάδας ο μέγας και επιβλητικός πολιτισμός κληροδότημα προς ημάς τους νεωτέρους θεωρηθείς δικαίως, αποτέλεσε το ιδέωδες της παιδείας μας. Αλλά δυστυχώς ο τύπος μόνον και ουχί η ουσία, το φαινόμενον και ουχί το πράγμα εγένοντο τα είδωλα μας και το έθνος εντστερνίσθη κενά μορμολύκεια. Η επάνοδος εις την αρχαίαν γλώσσα, η γλωσσολογικώς παραλογωτάτη των ιδεών, η ανάστασις εθίμων και τύπων νεκρών εθεωρήθη ως πολιτισμός και αναμόρφωσις. Μια των νοσηρών εκδηλώσεων τούτων είνε και η κατά κόρον μέχρι αηδίας φθάσασα παραβολή της παιδείας ημών προς την αρχαίαν…» (οι επισημάνσεις με bold δικές μου)..

Στη συνέχεια, ο Γληνός προσπαθεί να συνδέσει το είδος της κοινωνίας με το περιεχόμενο της εκπαίδευσης. Παρατηρεί, έτσι, ότι στην αρχαία ελληνική κοινωνία η εκπαίδευση δεν είναι προσανατολισμένη στην εργασία, καθώς οι ελεύθεροι πολίτες δεν εκπαιδεύονται προκειμένου να εργαστούν. Οι χειρωνακτικές εργασίες είναι έργο των δούλων. Η σύγχρονη κοινωνία έχει εντελώς διαφορετικές ανάγκες. Όμως, η προσκόλληση της εκπαίδευσης στο ιδεώδες μιας άλλης κοινωνίας, με διαφορετική δομή και διαφορετικές ανάγκες, καθιστά την εκπαίδευση αναχρονισμό: «Αλλ’ ημείς ενομίσαμεν ότι με την γραμματική και το συντακτικόν της αρχαίας Αττικής θα μορφώσωμεν Πλάτωνας και Αριστοτέλεις και Θουκυδίδας και Αισύλους και Πινδάρους. Και όλα ταύτα τα εφηρμόσαμεν αδιακρίτως ις το παιδί του γεωργού και του παντοπώλου και του υποδηματοποιού και εις το τέκνον του πολιτευομένου, του επιστήμονος, του  βιομηχάνου».

Τα προβλήματα στην εκπαίδευση δεν είναι αποκλειστικώς ενδοσχολικά, τονίζει ο Γληνός. Η δομή και ο χαρακτήρας της κοινωνίας, τα προβλήματα της, επηρεάζουν σημαντικά και ενδεχομένως καθοριστικά το περιεχόμενο του σχολείου. Η κοινωνία, οι εκπαιδευτικοί, τα αναλυτικά προγράμματα («η ύλη των διδασκομένων» όπως την αναφέρει ο Γληνός) είναι οι τρεις παράγοντες που πρέπει να εξετασθούν (οι επισημάνσεις με bold δικές μου)..   

Η αξιολόγηση των μαθητών μέσω των εξετάσεων στο τέλος της σχολικής χρονιάς στρεβλώνει την εκπαιδευτική διαδικασία και δίνει για αυτήν μια εντελώς παραπλανητική εικόνα. Ο Γληνός επισημαίνει, επίσης, και το γεγονός ότι οι γονείς έχουν μια στρεβλή εικόνα για την παιδεία, η οποία προέρχεται από τα δικά τους βιώματα από το σχολείο: «Όταν παρέρχηται ολόκληρον σχολικό έτος χωρίς ουδέ εις πολίτης να παραστή εις μάθημα εν τω σχολείω και να παρακολουθήσει σοβαρώς τα εκεί συντελούμενα και έχουσιν αξίωσιν επ’ ολίγα λεπτά την ημέραν των εξετάσεων να εκιτήσωσιν έργον ολοκλήρων μηνών, άνθρωποι μη γνωρίσαντες ίσως άλλα βιβλία από τα μαθητικά των αναγνωσματάρια και κρίνοντες το έργον τούτο όχι εκ του τρόπου καθ’ όν θα σκεφθή ο μαθητής αλλά εκ της ταχύτητος μεθ’ ης θα παπαγαλλίση μίαν απάντησιν…» (οι επισημάνσεις με bold δικές μου).   

Τέλος, ο Γληνός θέτει προς προβληματισμό το ζήτημα του τι επιδιώκει ο εκπαιδευτικός στη διδασκαλία. Τον ενδιαφέρει η γνώση της γραμματικής και του συντακτικού της αρχαίας ελληνικής γλώσσας ή η γνωριμία των μαθητών με τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, ο στοχασμός πάνω σε αυτόν και η συναισθηματική βίωση των καλλιτεχνικών του στοιχείων; Αναφέρεται, έτσι, και στη δική του καινοτομία στην Αστική Σχολή Λήμνου να μετατοπίσει το κέντρο βάρους της διδασκαλίας των αρχαίων κειμένων από το τυπικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας στο περιεχόμενο του κειμένου.

«Με ιδιαιτέραν ευχαρίστησιν εδίδαξα εις την τάξιν αυτήν το πρώτον βιβλίον της Κύρου Αναβάσεως, το Ενύπνιον του Λουκιανού και 6 των χαρακτήρων του Θεοφράστου. Εφέτος πρώτην φορά κατηργήθη υφ’ υμών εν τη σχολή το παμπάλαιον σύστημα των παλαιών και καθαρών εξηγήσεων, το οποίον ως τυφλοσούρτης οδηγεί τον μαθητήν εις τον παπαγαλλισμόν ολίγων τυπικών φράσεων και εις μάταιαν απώλειαν πολυτίμου χρόνου άγει […] Ως προς το αποτέλεσμα όμως αναφέρω με έκπληξιν και ευχαρίστησιν χαρακτηριστικόν τι επεισόδιον. Παρετήρησα πρωϊαν τινά κατά το διάλειμμα τους μαθητάς της ς’ τάξεως οι οποίοι όλως αυθορμήτως υποδυόμενοι έκαστος εν εκ των προσώπων του Ενυπνίου του Λουκιανού, με γλώσσαν ζωντανήν και με ήθος αποδίδοντες τας εννοίας του συγγραφέως παριστάνον αυτό».

Η «λογοδοσία» της Αστικής Σχολής Λήμνου του Δημήτρη Γληνού, γραμμένη το 1904, μπορεί να αποτελέσει οδηγό πως από την γραφειοκρατική / συμμορφωτική αξιολόγηση / αυτοαξιολόγηση μπορούμε να περάσουμε στον κριτικό αναστοχασμό του συλλόγου διδασκόντων με σκοπό την αλλαγή του περιεχομένου της εκπαίδευσης και του ρόλου της κοινωνικής αλλαγής σε αυτή.