«Η τέχνη στο σχολείο. Είναι δυνατή η πρωτοτυπία; Ποια η προσφορά της;»

της Χρύσας Σπυροπούλου

εκπαιδευτικού - συγγραφέα

αναδημοσίευση από το Διάστιχο.

«Οι αμφιβολίες μας μάς προδίδουν και χάνουμε τα καλά που θα κερδίζαμε, επειδή φοβόμαστε να προσπαθήσουμε».

Με το ίδιο μέτρο, Ουίλλιαμ Σαίξπηρ

Η τέχνη στο σχολείο και η αναγκαιότητά της. Θα συζητήσουμε, δηλαδή, για το αυτονόητο. Σημασία, ωστόσο, έχει να τονιστεί το πώς μπορεί να διδαχθεί η τέχνη στο σχολείο είτε πρόκειται για την πρωτοβάθμια ή τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Κι αυτό για να μην μετατραπεί η καλλιτεχνική έκφραση σε ένα ακόμα βαρετό και αναποτελεσματικό μάθημα, να μην γίνει μια απλή διεκπεραιωτική διαδικασία. Πώς θα το πετύχουμε αυτό; Ιδού ένα πολύπλοκο και πολυσχιδές θέμα το οποίο συναρτάται όχι απλώς με τη σχολική πραγματικότητα, αλλά και με κοινωνικές παραμέτρους, όπως και με την εν γένει πολιτική της ηγεσίας του υπουργείου, καθώς και με την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών. Γιατί αν διδάσκοντας αποσπάσματα της Eroica ή της Ζωής εν τάφω χάσουμε αναγνώστες, τότε κάτι δεν πάει καλά με το εκπαιδευτικό μας σύστημα και την καθημερινή μας ενασχόληση με θέματα τέχνης. Πολλοί μαθητές στην Αγγλία μίσησαν το έργο της Τζωρτζ Έλιοτ, τον Σίλας Μάρνερ, ο οποίος διδάσκεται εδώ και πολλά χρόνια στη δημόσια εκπαίδευση, όπως συνέβη άλλωστε το ίδιο και στην Ιταλία με το έργο του ποιητή Ευγένιο Μοντάλε. Σχετική είναι η αναφορά του Ουμπέρτο Έκο, σε συνέντευξή του στην εκπομπή «Οι κεραίες της εποχής μας». 

Επανέρχομαι στο πώς, όμως, θα γίνει αποτελεσματική η διδασκαλία των τεχνών στην τάξη. Αρκεί μια στείρα ανάγνωση και ανάλυση των κειμένων, όταν πρόκειται για τη διδασκαλία της λογοτεχνίας; Είναι αρκετό και ικανοποιητικό να διδάσκεται το μάθημα μόνο μέσω του σχολικού εγχειριδίου ή απαραίτητη κρίνεται η αναζήτηση και η διδασκαλία ολόκληρων έργων, για να μην περιοριζόμαστε μόνο σε μια αποσπασματική και ελλιπή ενασχόληση με τα μεγάλα έργα; Θα μου πείτε ότι δεν υπάρχει επαρκής χρόνος, ενώ και οι εξετάσεις ή και άλλα χαρακτηριστικά της παθογένειας του εκπαιδευτικού μας συστήματος εμποδίζουν τη συστηματική ενασχόληση των μαθητών με καλλιτεχνικά ζητήματα. Ναι, και θα έχετε δίκαιο. Η εφαρμογή, εξάλλου, καινοτόμων ιδεών σχετικών με την τέχνη και τη σύνδεση τους με μαθήματα φιλολογικά, όπως λογοτεχνία, ιστορία και φιλοσοφία, χρειάζεται έναν άλλο σχεδιασμό. Πάντως, ακόμα και έτσι, μέσα στο τρέχον εκπαιδευτικό μας σύστημα είναι δυνατό να διαμορφωθούν οι κατάλληλες προϋποθέσεις για να εμπλακεί, μόνιμα και όχι ευκαιριακά, η τέχνη στη σχολική πραγματικότητα.

Πιο συγκεκριμένα, στο μάθημα της Λογοτεχνίας δίδεται η δυνατότητα να εξεταστεί η σχέση της και με μαθήματα εκ διαμέτρου αντίθετα ή διαφορετικά από αυτήν, όπως π.χ. με τα Μαθηματικά ή τη Φυσική. Εξάλλου, τα τελευταία χρόνια η σύνδεση αυτών των δύο κλάδων είναι συνεχής και τα παραδείγματα πολλά, εφόσον εκδόθηκαν και συνεχίζουν να εκδίδονται μυθιστορήματα που εξετάζουν προβλήματα που προκύπτουν από αλγεβρικές εξισώσεις και συναρτήσεις. Ένα από τα πιο γνωστά, άλλωστε, βιβλία είναι αυτό του Χόρχε Λουίς Μπόρχες με τον τίτλο Η βιβλιοθήκη της Βαβέλ, στο οποίο χρησιμοποιούνται σύμβολα των Μαθηματικών. Αλλά και τα ακόλουθα έργα παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον: του Ντενί Γκετζ [Denis Guedj], Το θεώρημα του παπαγάλου, του Απόστολου Δοξιάδη Ο θείος Πέτρος και η εικασία του Γκόλντμπαχ καθώς και το Logicomix, του Σάιμον Σινγκ (Simon Singh), Το τελευταίο θεώρημα του Φερμά και πολλά άλλα που θα άξιζαν να μελετηθούν. Σε ιδιωτικό Γυμνάσιο της Κορίνθου, ένας φιλόλογος, στο μάθημα της Λογοτεχνίας, εξέτασε μαζί με τους μαθητές του το μυθιστόρημα Η ζωή εν τάφω, το οποίο είχε και επιπλέον ενδιαφέρον, αφού το συνέδεσε και με τη διδασκαλία του μαθήματος της Ιστορίας. 

Η τέχνη, όμως, ενδυναμώνει τις δεξιότητες των μαθητών όταν καλλιεργείται και σε δρώμενα εκτός του πλαισίου της τάξης, όταν επιμηκύνεται η παρουσία της και γίνεται μέρος της καθημερινότητας του παιδιού. Λογοτεχνικοί διαγωνισμοί, όπως και αγώνες Φιλαναγνωσίας και Βιβλιοδρομιών –παράδειγμα οι Βιβλιοδρομίες των Εκπαιδευτηρίων Γείτονας ή Aγώνες Φιλαναγνωσίας που προκηρύσσονται από Δημοτικά σχολεία με τη συνδρομή και συμμετοχή του Δήμου Χαλανδρίου– επιτείνουν και προωθούν τις μαθητικές δράσεις, δίνουν τη δυνατότητα στον μαθητή να γνωρίσει έργα με καλλιτεχνική αξία. Αξίζει να αναφερθούν οι πρωτοβουλίες των φιλολόγων στο Λύκειο του Βέλου Κορινθίας, όπου για πρώτη φορά φέτος, κατά τη διάρκεια του σχολικού έτους 2015-16, προκηρύχθηκε Λογοτεχνικός Διαγωνισμός. Εξάλλου, στο ίδιο Λύκειο λειτουργεί «εργαστήριο δημιουργικής γραφής» ως προέκταση των μαθημάτων της Νεοελληνικής Γλώσσας και της Λογοτεχνίας. Αξιέπαινες προσπάθειες από κάθε άποψη.

Με τη διδασκαλία του μαθήματος της Λογοτεχνίας συνδυαζόμενου με άλλες τέχνες, όπως τις εικαστικές, μπορούν να καλυφθούν οι ανάγκες όλων μας, διδασκόντων και διδασκομένων: συναισθηματικές, παρατήρησης, σύνθεσης προφορικού και γραπτού λόγου, κριτικής αποτίμησης, ανάπτυξης και καλλιέργειας της φαντασίας, σύνδεσης του εκάστοτε έργου με την εποχή και την κοινωνία, συγκριτικής μελέτης του εξεταζομένου έργου με άλλα έργα του ιδίου συγγραφέα ή με έργα άλλων, Ελλήνων και ξένων καλλιτεχνών.

Αν η τέχνη μεταδοθεί ως κάτι αποστειρωμένο και ιδιαίτερο, τότε η όποια σχέση της με τους δέκτες θα είναι εφήμερη. Άρα δημιουργούμε κοινότητες καλλιτεχνικές, συνεργαζόμαστε με εκπαιδευτικούς άλλων ειδικοτήτων, όπως τον μουσικό και τον καθηγητή του μαθήματος Καλών Τεχνών και συνθέτουμε κυψέλες με τη συνδρομή του μαθητή φυσικά, ο οποίος από νωθρός δέκτης μετατρέπεται σε δραστήριο δημιουργό. Διότι αυτές οι δράσεις τον αφορούν.

Στο μάθημα της Φιλοσοφίας υποστηρικτικά μπορούν να χρησιμοποιηθούν η ποίηση και η πεζογραφία, παράλληλα με άλλα έργα τέχνης, όπως έργα σπουδαίων ζωγράφων, καθώς η τέχνη δεν αναπαριστά μόνο τον κόσμο, αλλά και τον ερμηνεύει ή επιδιώκει να τον ερμηνεύσει, να διακρίνει τα ορατά και τα αόρατα, τα ρητά και τα άρρητα, να διεισδύσει στο μυστήριο της ζωής. Και η μουσική. Αυτή επενδύει τις δράσεις, αλλά και γίνεται μια σταθερά εφόσον μιλάμε για τον πολιτισμό και τις διάφορες εκφάνσεις και εκφράσεις του.

Μαθήματα, όπως οι βιωματικές και ερευνητικές εργασίες, είναι χρήσιμα εργαλεία, για να καλυφθούν οι καλλιτεχνικές μας τάσεις, για να προσφέρουμε στα παιδιά απόλαυση, αλλά και ένα ευχάριστο πεδίο καλλιέργειας της κριτικής σκέψης και της φαντασίας. Μέσω αυτών οξύνεται η αντίληψη, καλλιεργείται η ευαισθησία, λαμβάνει μορφή, ενώ μαθαίνουν τα παιδιά να είναι συγκεντρωμένα, να προσέχουν και να αναλύουν το έργο τέχνης, να αποκτούν αυτοπεποίθηση και κίνητρα για έρευνα και να συνδέουν τον ένα τομέα με τον άλλο (π.χ. η λογοτεχνία με τη μουσική και τη ζωγραφική), να μετέχουν στην ομάδα, να ανήκουν στην ομάδα και να συνεργάζονται, να δέχονται ερεθίσματα και από παιδιά που έχουν την τύχη να μεγαλώνουν σε ένα πιο πλούσιο, σε ιδέες καλλιτεχνικές, οικογενειακό και καλλιτεχνικό περιβάλλον.

Εν τω μεταξύ, το μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας μπορεί να υποστηριχθεί από μιαν άλλη τέχνη, τη ρητορική, καθώς, με την ένταξή της σ’ αυτό, οι Ρητορικοί Αγώνες δίνουν τη δυνατότητα στους μαθητές να οξύνουν τη σκέψη, να καλλιεργήσουν τον προφορικό λόγο και να αποκτήσουν επικοινωνιακές δεξιότητες. Στην Ιστορία δίδεται η δυνατότητα να εξεταστούν έργα ζωγραφικής (π.χ. έργα του Ευγένιου Ντελακρουά όταν εξετάζεται η περίοδος της Γαλλικής ή Ελληνικής Επανάστασης), αλλά και να μελετηθούν φωτογραφίες, σκίτσα και λογοτεχνικά έργα, όπως αναφέρθηκε. Σημαντική είναι και η συμβολή των κινηματογραφικών ταινιών στην ανάπτυξη των μαθητών και στην απόκτηση αισθητικής απόλαυσης, πάντα, όμως, με τα συνοδευτικά φύλλα εργασίας.

Κατά πόσο όμως ο μαθητής εξοικειώνεται με καλλιτεχνικά θέματα, αποκτά κριτήρια για το τι είναι ωραίο, όταν ζει σε ένα περιβάλλον που στερείται καλλιτεχνικής παράδοσης και σεβασμού προς το αισθητικά ωραίο; Σε χώρες όπως η Ιταλία, η Γερμανία και η Γαλλία, καλλιτεχνικά δρώμενα δεν αφορούν μόνο τον διανοούμενο, αλλά και τον απλό κόσμο. Άλλωστε, η όπερα είναι ένα είδος που έχει καθαρά λαϊκή προέλευση, δεν απευθύνεται μόνο στην ανώτερη κοινωνική τάξη. Μετέχουν όλοι. Αν η τέχνη μεταδοθεί ως κάτι αποστειρωμένο και ιδιαίτερο, τότε η όποια σχέση της με τους δέκτες θα είναι εφήμερη. Άρα δημιουργούμε κοινότητες καλλιτεχνικές, συνεργαζόμαστε με εκπαιδευτικούς άλλων ειδικοτήτων, όπως τον μουσικό και τον καθηγητή του μαθήματος Καλών Τεχνών και συνθέτουμε κυψέλες με τη συνδρομή του μαθητή φυσικά, ο οποίος από νωθρός δέκτης μετατρέπεται σε δραστήριο δημιουργό. Διότι αυτές οι δράσεις τον αφορούν. Οι δυσκολίες στην αρχή είναι μεγάλες, αλλά αξίζει να επιμείνει κανείς και να ενώσει τις δικές του ιδέες με ιδέες άλλων συναδέλφων. Προϋπόθεση αναγκαία ότι η καθημερινή δουλειά στο σχολείο ξεφεύγει από τη ρουτίνα: λίγο χρόνο να διαθέτει ο καθένας κάθε φορά, με πολλές ιδέες όμως, αρκεί για να παρατηρηθεί αλλαγή προς το καλύτερο. Και επειδή ο χρόνος είναι αδυσώπητος, ενίοτε το κενό του ωρολογίου προγράμματος καλύπτεται από τη λειτουργία ομίλων, στους οποίους επιλέγουμε να εργαστούμε εθελοντικά ορισμένες μέρες και ώρες. Όμιλοι δημιουργικής γραφής, φωτογραφίας, κινηματογράφου, λέσχης ανάγνωσης, είναι κάποιοι από αυτούς που θα ενδιέφεραν το μαθητικό κοινό και θα του προσέφεραν ποικίλες δυνατότητες και απολαύσεις, πάνω από όλα όμως θα του έδιναν την ευκαιρία να συνθέσει, να πειραματιστεί, να δημιουργήσει. Γιατί η καθημερινότητα, μέσω αυτών των δραστηριοτήτων, αποκτά ταυτότητα και νόημα, ο μαθητής αφομοιώνει τη γνώση, ενεργοποιεί όλες τις αισθήσεις του και αναπτύσσει ωφέλιμες και ευχάριστες συνήθειες που θα τον συντροφεύουν για όλη του τη ζωή. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η επαφή, η εξοικείωση με τις τέχνες ανατρέπει και την παγιωμένη άποψη ότι οι τέχνες είναι καλές και ωραίες, αλλά δεν είναι χρήσιμες.

Μια άλλη προϋπόθεση αναγκαία είναι η συνεχής προσωπική ενημέρωση του εκπαιδευτικού για να έχει την ευχέρεια να εξασκήσει πρακτικές που σιγά σιγά καθώς θα εφαρμόζονται, θα βελτιώνονται και θα γίνονται πιο αποτελεσματικές. Και μ’ αυτό το δεδομένο αποφεύγεται να τυποποιηθεί η διδασκαλία σε στείρες γραμμές που θα αποκλείει την «ανάγνωση» και την αισθητική απόλαυση του έργου τέχνης εκ μέρους του μαθητή.

Αξίζει να ρίξει κανείς μια ματιά στο τι συμβαίνει σε άλλες χώρες. Οι τέχνες, συμπεριλαμβανομένης και της μουσικής, εντάσσονται σε υποχρεωτικά προγράμματα στο σχολείο, σε χώρες, όπως η Ολλανδία, η Ιαπωνία και η Ουγγαρία, όπου οι μαθητές επιδεικνύουν μεγάλες επιτυχίες στις επιστήμες και τα μαθηματικά ιδιαιτέρως. Υπάρχει η μέριμνα ώστε το σχολικό περιβάλλον να τροφοδοτεί με καλλιτεχνικά δρώμενα τα μέλη της, να μην αντιμετωπίζεται η τέχνη ως κάτι αποκομμένο από την ίδια τη ζωή.

Και για να μην καταντήσει και το παρόν κείμενό μου μια βαρετή διδασκαλία με τα «πρέπει» της διδακτικής πρακτικής, θα πρότεινα στον καθένα να εφαρμόσει μια προσωπική άποψη, η οποία όμως θα συνδυάζεται με τη συλλογική πρακτική και στάση του σχολείου, η οποία διαμορφώνεται από τους εκπαιδευτικούς. Να παρακολουθεί και να ενημερώνεται από τη βιβλιογραφία, ελληνική και ξένη, αλλά και τις πρακτικές που εφαρμόζονται στα σχολεία. Αξίζει να αναφερθώ στην περίπτωση δασκάλου, του κ. Κωνσταντίνου Πανούση, ο οποίος εργάζεται στο Δημοτικό σχολείο του Πανεπιστημίου Αθηνών και διαμορφώνει ψηφιακές τάξεις φιλαναγνωσίας. Οι μαθητές διαβάζουν ολόκληρα έργα, τα οποία επεξεργάζονται, σε ομάδες, στο iPad, γράφουν και παρουσιάζουν τις εργασίες τους, ενίοτε παρουσία του συγγραφέα όταν αυτό είναι εφικτό και εφόσον το ευνοεί το περιεχόμενο του βιβλίου, π.χ. ιστορικό μυθιστόρημα για παιδιά, ή εργάζονται σε βιβλιοθήκες. Συνδέουν το μάθημα της ιστορίας με τη λογοτεχνία. Επισκέπτονται και πραγματοποιούν τη δράση τους στο Ίδρυμα Μείζονος Πολιτισμού. Ιδού πόσο απλό είναι να συνδεθεί η τάξη με τον έξω κόσμο, κάτι που μπορεί να γίνει και με τις επισκέψεις σε μουσεία, σε θέατρα, στο Μέγαρο Μουσικής ή στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών ή το Ίδρυμα Κακογιάννη, όπου διοργανώνονται εκδηλώσεις και δράσεις αποκλειστικά για μαθητές.

Η τέχνη είναι πανάκεια; Το φάρμακο για κάθε νόσο; Για τον δημιουργό είναι, όπως μας διαβεβαίωσε ο ποιητής. Θα λύσει τα προβλήματα μας; Όχι, δεν υπάρχουν τέτοιες ψευδαισθήσεις· η τέχνη, όμως, μας αναπτύσσει ως προσωπικότητες, θέτει ερωτήματα τα οποία καλούμαστε μέσω των έργων να απαντήσουμε ή απλώς να τα σκεφτούμε, να καταλάβουμε ότι υπάρχουν και αυτά. Βέβαιες απαντήσεις, άλλωστε, η τέχνη δεν δίνει. Πάντως, με την παρουσία της τέχνης στο σχολείο, δάσκαλοι και μαθητές, θα σκεφτούμε, θα βελτιώσουμε τις τάσεις μας, θα έρθουμε πιο κοντά ο ένας στον άλλον, αλλά και στα μυστήρια της ύπαρξης. Αν παραδεχτούμε ότι προετοιμάζουμε τους μαθητές για να γίνουν καλοί πολίτες, καλοί επαγγελματίες, τότε θα πρέπει να γνωρίζουμε ότι οι στόχοι μας ενδυναμώνονται με την υποστήριξη των τεχνών, με την απόκτηση της αίσθησης του ωραίου.