Πώς να μιλήσεις για τη δημοκρατία στα παιδιά.. χωρίς να τα οδηγήσεις «στα πια βαθιά χασμουρητά»!

 Άρθρο της Ελένης Σβορώνου

Αναδημοσίευση από τον Αναγνώστη.

Τα βιβλία γνώσεων και συμπεριφοράς για παιδιά ανθίζουν, τα τελευταία χρόνια, και καλύπτουν μια ολοένα και μεγαλύτερη ποικιλία θεμάτων. Τα βιβλία συμπεριφοράς και διαχείρισης συναισθημάτων και σχέσεων χειρίζονται θέματα όπως ο φόβος, ο σεβασμός, η αποδοχή της ήττας, η υπομονή, η αυτοπεποίθηση, η ικανότητα ακρόασης και κατανόησης του άλλου, η αποδοχή της διαφορετικότητας, η διαχείριση του θυμού κ.ο.κ. Τα βιβλία γνώσεων δίνουν πνοή και φαντασία σε όλο το εύρος των γνωστικών αντικειμένων που αναλαμβάνει να διδάξει το σχολείο: γλώσσα, μαθηματικά, φυσικές επιστήμες, Ιστορία, Τέχνες κ.ο.κ.

Η Μαρίζα Ντεκάστρο εδώ και χρόνια υπηρετεί με συνέπεια τη Μουσειακή Αγωγή και την Ιστορία, κυρίως. Τώρα, με δυο βιβλία για την Πολιτειότητα ανανεώνει το είδος των λιγοστών, είναι η αλήθεια, βιβλίων που αφορούν αυτόν τον τομέα. Και καταφέρνει να κάνει την Πολιτειότητα προσωπική υπόθεση των παιδιών μετατοπίζοντας τα βιβλία της σε μια κατηγορία που κινείται ανάμεσα στα δυο είδη: συμπεριφορά/ολοκλήρωσης του εαυτού αφενός και γνώσης αφετέρου.

Η προσέγγιση αφηρημένων εννοιών όπως Ανθρώπινα Δικαιώματα, Δημοκρατία, Ειρήνη, Ισοπολιτεία είναι δύσκολη για παιδιά μικρής ηλικίας αφού βρίσκονται ακόμη στο εγωκεντρικό στάδιο. Όλος ο κόσμος κινείται γύρω από τον εαυτό. Η έγνοια για την ένταξη στο κοινωνικό σύνολο και, πολύ περισσότερο, για τους νόμους που διέπουν τη λειτουργία του κοινωνικού συνόλου, έρχεται αργότερα.

Συχνά, λοιπόν, στην προσπάθειά τους οι συγγραφείς να κάνουν προσιτές αυτές τις έννοιες στους μικρούς αναγνώστες καταφεύγουν σε τεχνάσματα όπως είναι η προσωποποίηση της αφηρημένης έννοιας και η εξιστόρηση των περιπετειών της. Άλλες φορές πάλι η έννοια αυτή μεταφέρεται στην καθημερινότητα των παιδιών και στις μεταξύ τους σχέσεις. Το αποτέλεσμα μπορεί να είναι μια καλή ιστορία, αλλά η ιστορική διάσταση της έννοιας χάνεται. Οι έννοιες αυτές καταλήγουν να φαίνονται σαν κανόνες ορθής συμπεριφοράς, σαν ένα σαβουάρ βιβρ για παιδιά. Πράγμα που είναι χρήσιμο αλλά χάνεται η ευκαιρία για να ανοίξει στη συνείδηση του παιδιού ένα παράθυρο στον κόσμο. Να εντάξει τον μικρόκοσμό του στο γίγνεσθαι της Ιστορίας.

Αυτό κατορθώνει, ανάμεσα στα άλλα, η συγγραφέας του εικονογραφημένου βιβλίου των μόλις 800 λέξεων Τι είναι δημοκρατία;

Φανταστείτε να σας κάνει αυτή την ερώτηση ένα εξάχρονο, τι θα απαντούσατε; «Όταν τις αποφάσεις παίρνει ο λαός…» μπορεί να λέγατε. Χμμμ. Η λέξη λαός είναι ασαφής!

Μπορεί να λέγατε «όταν ο ένας σέβεται τη γνώμη του άλλου». «Όταν όλοι μπορούν να πούνε ελεύθερα τη γνώμη τους». Και δε θα ήταν καθόλου άσχημες αυτές οι προσπάθειες. Θα ήσασταν ίσως ικανοποιημένοι μάλλον με το μάθημα δημοκρατίας που μόλις δώσατε. Αν ρωτούσατε όμως το παιδί «Θα ήθελες να σου διαβάσω μια ιστορία για έναν λαό που απέκτησε τη δημοκρατία του ή για έναν βασιλιά;» Μάλλον θα διάλεγε το δεύτερο! Γιατί μάλλον πετύχατε το μάθημα αλλά αποτύχατε να πείτε μια ενδιαφέρουσα ιστορία. Κι οι άτιμοι οι βασιλιάδες έχουν πρωταγωνιστήσει σε πάρα πολλά ωραία παραμύθια και ιστορίες ακόμη και ως οι απόλυτοι κακοί της υπόθεσης!

Πώς καταφέρνει λοιπόν η συγγραφέας να κάνει ενδιαφέρουσα την έννοια της Δημοκρατίας αφηγούμενη ταυτόχρονα και την ιστορία της;

Το πρώτο σαλόνι έχει 9 μόλις λέξεις και συμπυκνώνει την προϊστορία του Homo Sapiens! “Εγώ είμαι ο πιο δυνατός! Εγώ θα γίνω αρχηγός!» λέει με υψωμένη γροθιά ένας άνδρας σε πέντε ανθρώπους που στέκονται σε απόσταση από εκείνον. Όλοι τους ντυμένοι με ρούχα και στολισμένοι με κοσμήματα που παραπέμπουν στην προϊστορία ή σε πολιτισμούς στο φυλετικό στάδιο της Ιστορίας τους. Οι καλύβες στο βάθος συμπληρώνουν το σκηνικό.

Τα λόγια του άνδρα θα μπορούσαν κάλλιστα να είναι τα λόγια ενός παιδιού όταν αρχίζει το ομαδικό παιχνίδι. Κάποιος βγαίνει μπροστά και διεκδικεί την αρχηγεία με λέξεις ή με τις πράξεις του. Έτσι, μια σκηνή, μία ζωγραφιά, έναν ήρωα και 9 λέξεις εγγράφεται η προσωπική εμπειρία του παιδιού στη μεγάλη Ιστορία.

Μπορεί να πιστεύει κανείς στην άποψη ότι τα στάδια της ζωής του ανθρώπου αντιστοιχούν στα στάδια του ανθρώπινου πολιτισμού, με την παιδική ηλικία να αντιστοιχεί στο πρώιμο στάδιο της οργάνωσης των ανθρώπινων κοινωνιών. Μπορεί και να διαφωνεί. Ωστόσο η διεκδίκηση της ηγετικής θέσης στην ομάδα βάσει της μυϊκής δύναμης ή της δύναμης επιβολής ανήκει έτσι κι αλλιώς σε ένα αρχαϊκό στάδιο οργάνωσης μιας ανθρώπινης ομάδας.

Στο επόμενο σαλόνι τη θέση του φύλαρχου παίρνει ένας βασιλιάς με στέμμα και δαχτυλίδι. Στο βάθος ένα κτίριο που παραπέμπει σε ευρωπαϊκό ανάκτορο. Μπροστά του άνθρωποι ντυμένοι με ευρωπαϊκά ρούχα εποχής. «Ο Θεός μ’ έστειλε για να σας κυβερνήσω!» λέει τώρα ο ηγέτης και συνεχίζει για να αναπτύξει με λίγα και απλά λόγια την αποστολή του ως προστάτη του κόσμου. Ο ίδιος είναι τεράστιος σε μέγεθος. Οι άνθρωποι στους οποίους απευθύνεται μικροί σα μύγες. Το κεφάλαιο της ελέω θεού βασιλείας της ευρωπαϊκής ιστορίας ολοκληρώνεται με 31 λέξεις και μια εύγλωττη ζωγραφιά.

Στη συνέχεια οι άνθρωποι αυτοί αρνούνται τη βασιλεία και εξεγείρονται ζητώντας να είναι όλοι ίσοι. Ζητάνε δημοκρατία. Κι ενώ η επανάσταση γενικεύεται, και είμαστε κάπου στον 18ο αιώνα, προφανώς, παρεμβάλλεται μια αναφορά στην Αρχαία Αθήνα και τη δημοκρατία της. Θα μπορούσε να είχε γίνει η αναφορά στη σωστή χρονική σειρά; Μετά τον φύλαρχο και πριν τον Λουδοβίκειο βασιλέα; Μήπως μπερδευτεί το παιδί που γίνεται αυτό το πισωγύρισμα στην Ιστορία; Αφηγηματικά η λύση που δόθηκε είναι πιο σωστή. Γιατί δίνει στη συγγραφέα την ευκαιρία να κάνει αυτό το αριστοτεχνικό πέρασμα από τον πατριάρχη στον βασιλιά. Άλλωστε οι επαναστάσεις του 18ου αιώνα και ο Διαφωτισμός στράφηκαν και στο πνεύμα της Αρχαίας Ελλάδας. Δικαιολογείται λοιπόν αυτή η χρονική σειρά. Κερδίζει η αφήγηση σε γοητεία χωρίς να θυσιάζεται η ιστορική ακρίβεια.

Ακολουθούν αντίστοιχου ύφους και τεχνικής αναφορές στις πτυχές της δημοκρατίας, κυρίως στα ανθρώπινα δικαιώματα. Το δικαίωμα στη μόρφωση, στην περίθαλψη, στην ελευθερία του λόγου, στην παιδική ηλικία, στο διάβασμα, στη διαμαρτυρία και την απεργία. Όλα δοσμένα με εικόνες. Στην ισότητα των δυο φύλων αφιερώνεται ξεχωριστό σαλόνι. Στην ισοπολιτεία επίσης. Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία στην Ελλάδα, το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι, η λειτουργία της Βουλής και, κυρίως, τα δικαιώματα της μειοψηφίας εξηγούνται με αντίστοιχα απλά λόγια και εύγλωττες εικόνες. Η έννοια της δικτατορίας και ειδικότερα η δικτατορία στην Ελλάδα κλείνουν την αναφορά στο καθεστώς της χώρας μας.

Ακολουθεί ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον κεφάλαιο που αφορά την κατάσταση της δημοκρατίας στον πλανήτη. Τα μη δημοκρατικά καθεστώτα, όπου τα ανθρώπινα δικαιώματα καταπατώνται συστηματικά, αποδίδονται πάλι μέσα από την εικόνα. Δυο γυναίκες ντυμένες με μαύρη μπούρκα προχωράνε σκυφτές. Στο βάθος η πόλη με τα χαμηλά σπίτια, οι φοίνικες, ένα τρίκυκλο τύπου τουκτούκ. Ώρες μπορεί να σταθεί ο ενήλικας και ο μικρός αναγνώστης σε αυτή τη σελίδα του βιβλίου και να ανοίξει το μεγάλο θέμα συζήτησης που απασχολεί την ανθρωπότητα: πώς συνυπάρχουν οι πολιτισμοί που αντιλαμβάνονται τη δημοκρατία με εντελώς διαφορετικό τρόπο; (Ή δεν την αντιλαμβάνονται καν;)

Έχουμε φτάσει στο τέλος του βιβλίου και δεν έχουμε διαβάσει ούτε μια φορά τη λέξη «λαός». Αυτή φυλάσσεται για το τέλος. Με μια ακόμη αναφορά στην Αρχαία Ελλάδα και τη λέξη «δήμος», που σημαίνει λαός, κλείνει η ιστορία και εξήγηση της έννοιας «δημοκρατία». «Λαός είσαστε εσείς που μόλις διαβάσατε αυτό το βιβλίο.» είναι σα να λέει η συγγραφέας. Και οι μεγάλοι που σας έκαναν παρέα. Κι εγώ που το έγραψα. Και ο κύριος που το εικονογράφησε και τόση ώρα δεν είπαμε το όνομά του. Κι ας ήταν ισάξιος στην αφήγηση αυτή με τη συγγραφέα! Χρόνια τώρα οι εικονογράφοι αδικούνται στην απόδοση των ευσήμων.

Ας του επιφυλάξουμε λοιπόν τιμητική θέση: ο Χρήστος Κούρτογλου ιστόρησε στη γλώσσα των χρωμάτων την ιστορία της δημοκρατίας.

Και τα παιδιά θα τη χαρούνε και οι μεγάλοι θα απαλλαχτούν από το βάσανο των στερεοτυπικών και βαρετών απαντήσεων στην καυτή ερώτηση: «τι είναι δημοκρατία;»

Μαρίζα Ντεκάστρο,Τι είναι δημοκρατία, εικ. Χρήστος Κούρτογλου, , Μεταίχμιο, 2020.