Το σχολείο μπορεί να αλλάξει τη ζωή ενός παιδιού

Άρθρο της Νόρας Ράλλη

Αναδημοσίευση από την Εφημερίδα των Συντακτών.

«Καλημέρα κύριε Φώτη»: ένα ντοκιμαντέρ που φανερώνει πως πρωτοποριακές μέθοδοι διδασκαλίας μπορούν να εμφανιστούν εκεί που ίσως δεν το περιμένεις. Σε ένα δημοτικό σχολείο στην πλατεία Βάθη! Ο κύριος Φώτης, ο δάσκαλος, δεν θα μπορέσει ποτέ να αντικατασταθεί από ένα ρομπότ ή από μία κάμερα ή από κάτι άλλο – δεν γίνεται! Αυτή δεν είναι μία ρομαντική ταινία καταγραφής ενός καλού δασκάλου που αγαπάει τα παιδιά και κάνει κάποια πρωτοποριακά πράγματα. Είναι μια ταινία που δείχνει ακριβώς ότι αυτοί οι άνθρωποι δεν θα μπορέσουν ποτέ να αντικατασταθούν από ένα μηχάνημα. Το ντοκιμαντέρ απέσπασε το βραβείο καλύτερης ταινίας της Επιτροπής Νεότητας των Φοιτητών στο 22ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης.

Κάμερα, λήψη πρώτη: Αθήνα, σε μια παλιά αστική γειτονιά πλάι στην Ομόνοια, στην καρδιά της πόλης. Τη δεκαετία 1990, πολλοί Έλληνες την εγκαταλείπουν και εγκαθίστανται εδώ κύματα μεταναστών από την Ανατολική Ευρώπη.

Κάμερα, λήψη δεύτερη: Από το 2009, στην κρίση, η περιοχή υποβαθμίζεται. Σήμερα, η γειτονιά φιλοξενεί ένα μωσαϊκό από μετανάστες και πρόσφυγες από την Ασία, τη Μέση Ανατολή και την Αφρική, τουρίστες και λίγους παλιούς κατοίκους.

Κάμερα, λήψη τρίτη, για το ντοκιμαντέρ «Καλημέρα κύριε Φώτη»: Ξεπερνώντας την έλλειψη κοινού γλωσσικού και πολιτισμικού κώδικα στην τάξη του, που αποτελείται από 17 μαθητές από 7 χώρες, ο δάσκαλος Φώτης Ψυχάρης αναπτύσσει τον δικό του τρόπο διδασκαλίας στο δημόσιο δημοτικό σχολείο όπου διδάσκει εδώ και 30 χρόνια, στην πλατεία Βάθη.

Μπορεί να είναι η πρώτη της ταινία μεγάλου μήκους, ωστόσο η Δήμητρα Κουζή γνωρίζει πολύ καλά και το σινεμά και το ντοκιμαντέρ. Με σπουδές σε Ελλάδα και εξωτερικό στη δημοσιογραφία, τη φωτογραφία κ.α., καταπιάστηκε με τις ταινίες δημιουργώντας συνεχώς δικά της πρότζεκτ και συνεργάστηκε (στην επιλογή αλλά και ως creative producer author ή και σκηνοθέτις) με πολλούς σκηνοθέτες/παραγωγούς και ξένα φεστιβάλ (IDFA, Prix Europa, Vision du Reel, Institute of Documentary Film Prague, KineDok κ.ά.). Το 2016 ίδρυσε το KinderDocs – ένα διεθνές φεστιβάλ ντοκιμαντέρ για παιδιά και νέους σε συνεργασία με το Μουσείο Μπενάκη και το MOMus Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στη Θεσσαλονίκη.

Στο φετινό 22ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης (που ολοκληρώθηκε πριν από δύο ημέρες) παρουσίασε το πρώτο της ντοκιμαντέρ μεγάλου μήκους, το «Καλημέρα κύριε Φώτη». Για τον δάσκαλο, τον άνθρωπο, τους μαθητές του, τη ζωή τους, την εκπαιδευτική εμπειρία, αλλά και για την ίδια την πόλη των Αθηνών. Και όλα αυτά πριν από την πανδημία, πριν τις συνεχείς διαδηλώσεις εναντίον στην εκπαιδευτική πολιτική της κυβέρνησης, πριν από τις κάμερες στα σχολεία.

«Πρόκειται για την πρώτη μεγάλου μήκους ταινία μου και κάπως πιο προσωπική αν θες, καθώς δεν ήταν ούτε παραγγελία ούτε κάτι άλλο. Την έκανα γιατί δεν μπορούσα να κάνω αλλιώς. Γιατί έπρεπε να την κάνω» μας εξηγεί η ίδια. «Γυρίστηκε πριν από τρία χρόνια, τα γυρίσματα κράτησαν περίπου 35 μέρες και να ξέρετε πως είναι εξαιρετικά σπάνιο και μοναδικό το να σου επιτρέψουν να κάνεις γυρίσματα μέσα σε μια τάξη ενός δημόσιου σχολείου. Καμία σχέση με την ευκολία για την οποία μιλάνε τώρα για κάμερες εν ώρα μαθήματος κ.λπ. Για να κάνεις γυρίσματα σε πραγματική σχολική τάξη, χρειάζεσαι γραπτή άδεια από το υπουργείο, το οποίο είναι δύσκολο να γίνει, αλλά... θες ήμουν τυχερή, θες τους άρεσε η πρόταση που κατέθεσα, θες όλο το σχολείο βοήθησε, καθώς πίστεψαν σε αυτό το ντοκιμαντέρ, όπως και να ’χει, πήρα την άδεια, πήρα και γραπτή άδεια από κάθε γονέα ξεχωριστά. Μιλάμε για παιδιά της ΣΤ΄ Δημοτικού σε ένα σχολείο όπου πάνε παιδιά από πολλές διαφορετικές χώρες, στην πλατεία Βάθη. Και σε αυτή την τάξη, υπάρχει σκηνή θεάτρου! Γενικά το θέατρο και οι δραστηριότητες τέτοιου είδους είναι μια καθημερινότητα εκεί».

Γιατί, όμως, επέλεξε αυτό το θέμα; «Γνώρισα τον Φώτη Ψυχάρη όταν ήρθε με τους μαθητές του στο KinderDocs στο Μουσείο Μπενάκη. Αν και έρχονται πάρα πολλοί μαθητές –η αίθουσα χωράει πάνω από 350 άτομα και είναι πάντα γεμάτη–, η συγκεκριμένη ομάδα ξεχώριζε και καταλάβαινες ότι και ο άνθρωπος αυτός ήταν πολύ ιδιαίτερος: ήταν πάνω από τα παιδιά, τους μιλούσε, τα πρόσεχε, έκανε παρεμβάσεις εκεί που έπρεπε. Έβλεπες δηλαδή ότι ξεχωρίζει ως δάσκαλος. Το εντυπωσιακό επίσης είναι ότι είναι ένα κανονικό, δημοτικό σχολείο, στο οποίο, όμως, τα παιδιά δεν είναι μόνο από μία χώρα. Και αυτό το έβλεπες παντού: και στα λόγια τους και στα ρούχα τους, παντού – δεν έκρυβαν δηλαδή την καταγωγή τους. Αυτό που μου έκανε εντύπωση είναι πως καθώς ανέβαιναν τις σκάλες για να φτάσουν στον δεύτερο όροφο όπου γίνονται οι προβολές, ήταν ο μόνος δάσκαλος που στεκόταν στους πίνακες που ήταν στους τοίχους από τη συλλογή του Αντώνη Μπενάκη και μιλούσε γι’ αυτούς στα παιδιά. Και μάλιστα όταν έφτασε στο ισόγειο κατεβαίνοντας, ρώτησε τα παιδιά και σε ποιο βιβλίο πρωταγωνιστεί αυτός ο άνθρωπος που βλέπαμε πορτρέτα του στη σκάλα, και τα παιδιά είπανε “Στον Τρελαντώνη!", δηλαδή στον ίδιο τον Αντώνη Μπενάκη. Έτσι γνωριστήκαμε...»

Η ίδια έμεινε για δύο μήνες, καθημερινά μαζί με τα παιδιά στο μάθημα, για να συνηθίσουν την παρουσία της και να τη δεχθούν «ως κομμάτι του σκηνικού της τάξης» όπως μας λέει. Και όχι μόνο αυτό. Όταν τη ρωτήσαμε πώς φάνηκε στα παιδιά η παρουσία της εκεί και αν τη ρώτησαν «τι δουλειά έχει η ίδια ανάμεσά τους», γελώντας μας είπε: «Αν με ρώτησαν! Δε με ρώτησαν απλώς. Με κάθισαν σε ένα σκαμνί στην κυριολεξία, στη μέση της σκηνής, και 17 άτομα απέναντί μου με ρωτούσαν συνεχώς! Από κει και πέρα έγινα τμήμα της τάξης τους. Ήμουν ένα κομμάτι από τον περίγυρό τους».

Η σκηνοθέτις παραδέχεται ότι πρόκειται για μία πολύ προσωπική ταινία και γι’ αυτό φταίει πρωτίστως ο ίδιος ο πρωταγωνιστής του τίτλου της – ο κύριος Φώτης. «Κατ’ αρχάς ο συγκεκριμένος άνθρωπος εμπιστεύτηκε τη ματιά μου, άφησε να δείξω αυτό που έβλεπα και ας μην ήξερε τι ακριβώς είναι. Επιπλέον δεν είναι ένας τυχαίος δάσκαλος. Είναι ένας δάσκαλος που διδάσκει σε ένα δημοτικό σχολείο, σε μία περιοχή που διαρκώς μεταβάλλεται. Αυτές τις συνεχείς αλλαγές καθώς ζουν άνθρωποι από πολλές εθνικότητες στην περιοχή αυτή, τον υποχρεώνει κατά κάποιο τρόπο να βρίσκει τρόπους να αντιμετωπίσει όλα αυτά τα οποία προκύπτουν στην καθημερινότητά της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Έτσι έχει αναπτύξει ιδιότητες, χαρίσματα και χαρακτηριστικά τα οποία, μιλώντας στη σημερινή γλώσσα της αγοράς, θα μπορούσε κάποιος να τα συνοψίσει κάτω από τον όρο “soft skills” – αυτά είναι από τα πιο σημαντικά πράγματα που πρέπει να έχει ένας εργαζόμενος πόσο μάλλον ένας δάσκαλος. Και ο κύριος Φώτης είναι πρωτοπόρος – αυτό είναι. Και εξαιτίας των συνθηκών αλλά και εξαιτίας του χαρακτήρα του.

»Εκεί που ο γλωσσικός κώδικας δεν αρκεί για να επικοινωνήσεις με τον μαθητή πρέπει να βρεις άλλους τρόπους. Αυτό κάνει ο κύριος Φώτης και αυτό ήταν ένα από τα πράγματα που με παρακίνησαν να το εξετάσω στην ταινία μου» συνεχίζει η Δήμητρα Κουζή. «Και δεν μιλάμε για ταμπέλες τύπου “διαδραστικό μάθημα” και βλακείες. Μιλάμε για μία κατάσταση η οποία ενέχει την ενσυναίσθηση, τον σεβασμό απέναντι στον άλλον, τη διαφορετικότητα, τη φιλική συμπεριφορά, τους καλούς τρόπους. Και ένα πάρα πολύ σημαντικό επίσης είναι αυτό που ο ίδιος ο κύριος Φώτης ονομάζει “αυτορρύθμιση”. Το να ακούς από έναν δάσκαλο να λέει στα παιδιά ότι το πιο σημαντικό πράγμα είναι η αυτορρύθμιση δηλαδή το πώς το κάθε παιδί θα ρυθμίσει το ίδιο τον εαυτό του, δηλαδή θα ξέρει το όριό του: μέχρι πού μπορεί να φτάσει αλλά και μέχρι ποιο όριο θα δεχθεί και τη συμπεριφορά του άλλου! Εγώ αυτό το πράγμα δεν το έχω ξανακούσει ούτε το έχω ξαναδεί και πρέπει να πω ότι με ανακουφίζει πολύ που κάποιος το μαθαίνει σε παιδιά στο πλαίσιο μιας τάξης, καθώς θα είναι πολύ πιο εύκολη η ζωή τους αργότερα. Πόσο μάλλον όταν αυτό γίνεται σε μια περιοχή η οποία θεωρείται ότι δεν έχει την οικονομική ευχέρεια ούτε τη δυνατότητα ώστε να έχει πρωτοπόρες διδακτικές μεθόδους».

Όσο για τα ίδια τα παιδιά που γνώρισε, «ήταν παιδιά τα οποία είχαν καλλιεργήσει την ευγένεια. Παιδιά τα οποία ήξεραν πού είναι τα όρια τα δικά τους και αυτά που θέτουν οι ίδιοι απέναντι στους άλλους. Είδα παιδιά που ήταν παιδιά – με την καλή και την ευρεία έννοια: είχαν και τις παιδικές στιγμές τους αλλά και τη σοβαρότητα και την περιέργεια της μάθησης!». «Αν κάτι πραγματικά με εντυπωσίασε ήταν το εξής, που είναι και ένα παράδειγμα της πρωτοποριακές μεθόδου που χρησιμοποιεί ο κύριος Φώτης: όταν τα παιδιά θέλουν να συζητήσουν για κάτι που τους συμβαίνει, λένε “Μου άρεσε πολύ... ”, “Μου άρεσε λιγότερο...”, “Μου άρεσε πάρα πολύ...”. Με αυτές τις τρεις εκφράσεις περιέγραφαν αυτό που είχαν ζήσει, είχαν δει, είχαν νιώσει. Φαντάσου τώρα όταν χρησιμοποιείς αυτές τις φράσεις, πώς καλλιεργείται η σκέψη αλλά και το συναίσθημα! Αυτό το λέω γιατί συνήθως οι άνθρωποι λένε “Δεν μου άρεσε...”. Η αρνητική αυτή ματιά γίνεται στη συνέχεια στάση ζωής και σε διαπερνά σε ό,τι κάνεις. Ενώ αυτά τα παιδιά έχουν μάθει να βάζουν το θετικό μπροστά και να ολοκληρώνουν τη σκέψη τους με ένα πάρα πολύ θετικό, το “Μου άρεσε πάρα πολύ...”. Έτσι, μένουν με αυτή τη θετικότητα χωρίς να έχουν κρύψει αυτό που δεν τους άρεσε, ή που, πιο σωστά, τους άρεσε λιγότερο... Αυτό και μόνο που είπα σαν παράδειγμα είναι ενδεικτικό για το πώς ο δάσκαλός τους έχει καταφέρει να αλλάξει την οπτική τους προς τον κόσμο. Και εμείς να το κάνουμε θα αλλάξει οπτική μας. Γι’ αυτό είναι σπουδαίο (και σπάνιο ίσως) να υπάρχουν άξιοι, πρωτοπόροι εκπαιδευτικοί: γιατί αλλάζουν τη ματιά προς τον κόσμο, άρα και τον κόσμο...».

Μιλάμε πάντα για μία δύσκολη περιοχή: για την πλατεία Βάθη και τη ζώνη γύρω από αυτή. Μια περιοχή στην καρδιά της Αθήνας, με έντονο πολυπολιτισμικό χρώμα, αλλά και παραβατικότητα και μια σκληρή, για πολλούς, καθημερινότητα. Η περιοχή, η ίδια η πόλη, αυτό το κομμάτι της, όλα φαίνονται μέσα από το συγκεκριμένο ντοκιμαντέρ, το οποίο ωστόσο η δημιουργός του δε θεωρεί «ταινία τεκμηρίωσης»: «Ναι θεωρώ ότι δεν είναι μια ταινία τεκμηρίωσης. Δεν είναι μια ταινία που δημοσιογραφικά καταγράφει τι γίνεται σε μια συγκεκριμένη περιοχή της Αθήνας. Είναι η δική μου μάτια πάνω στο θέμα της ταινίας και φέρει πολλές μικρές λεπτομέρειες τις οποίες αν δεις και αισθανθείς, θα καταλάβεις τι συμβαίνει σε αυτή την τάξη και σε αυτό το σχολείο, όπως το είδα και το έζησα».

«Νιώθω ότι είμαστε σε μια εποχή που το σχολείο –για να μην πω έχει πιάσει πάτο– να πω έχει φτάσει σε τοίχο. Αυτή την αντίληψη είχα πριν κάνω αυτό το ντοκιμαντέρ. Και τυχαία (;) προβλήθηκε στο ΦΝΘ μια στιγμή που είναι έντονη γύρω από ζητήματα παιδείας και εκπαιδευτικής διαδικασίας. Είναι πολύ ενδεικτική η στιγμή και με προβληματίζει ακόμα περισσότερο ως προς την ίδια την ταινία. Δεν θέλω να πω ότι, επειδή ο κύριος Φώτης είναι ο δάσκαλος που είναι, έτσι είναι και όλοι οι δάσκαλοι – ένας κούκος δεν φέρνει την άνοιξη.

»Ωστόσο, το σίγουρο είναι ότι το σχολείο μπορεί να αλλάξει θεμελιακά τη μελλοντική ζωή ενός παιδιού, ακριβώς γιατί θεμελιακά θέτει και αξίες και αρχές – αν είναι τυχερό το παιδί και πέσει σε σωστό δάσκαλο. Γι’ αυτό έκανα ταινία τον κύριο Φώτη, γιατί το εφόδιο που δίνει στους μαθητές του είναι ο τρόπος του να καλλιεργήσουν τη συναισθηματική τους νοημοσύνη. Με αυτό ως βάση και έχοντας δημιουργήσει ένα περιβάλλον ασφάλειας και εμπιστοσύνης, το να αποκτήσουν από κει και πέρα τα παιδιά γνώσεις και πληροφορίες είναι εύκολο.

»Αυτό που θέλω να πω είναι πως πραγματικά ο κύριος Φώτης δεν θα μπορέσει ποτέ να αντικατασταθεί από ένα ρομπότ ή από μία κάμερα ή από κάτι άλλο – δεν γίνεται! Αυτή δεν είναι μία ρομαντική ταινία καταγραφής ενός καλού δασκάλου που αγαπάει τα παιδιά και κάνει κάποια πρωτοποριακά πράγματα. Είναι μια ταινία που δείχνει ακριβώς ότι αυτοί οι άνθρωποι δεν θα μπορέσουν ποτέ να αντικατασταθούν από ένα μηχάνημα, ό,τι κι αν είναι αυτό – ρομπότ είναι; οθόνη είναι; Ο άνθρωπος αυτός έχει αναπτύξει μία παλέτα από τόσο εξαιρετικές και ιδιαίτερες δεξιότητες, επενδύει καθημερινά στη δουλειά του και όλο αυτό είναι απολύτως αναντικατάστατο».

📍Συζήτηση: Την επόμενη εβδομάδα θα γίνει μια διαδικτυακή συζήτηση με εκπαιδευτικούς με αφορμή το ντοκιμαντέρ. Καθώς οι θέσεις είναι συγκεκριμένες, οι ενδιαφερόμενοι καλούνται να δηλώσουν συμμετοχή εγκαίρως. Πληροφορίες στη σελίδα του ντοκιμαντέρ «Καλημέρα κύριε Φώτη» στο facebook.