2651 Ημέρες Δικτατορίας.

Άρθρο της Αγγελικής Γιαννικοπούλου(*)

Αναδημοσίευση από τον Αναγνώστη.

Οι 2651 Ημέρες Δικτατορίας, 21 Απριλίου 1967-24 Ιουλίου 1974 γραμμένες από τη Μαρίζα Ντεκάστρο σε εικονογράφηση Βασίλη Παπαγεωργίου αναλαμβάνουν να φέρουν σε επαφή τα παιδιά-αναγνώστες με μια σημαντική περίοδο της πρόσφατης ελληνικής ιστορίας. Το βιβλίο ξεκινάει με τη νύχτα της 21ης Απριλίου του 1967, όταν μια ομάδα στρατιωτικών καταλαμβάνει την εξουσία, και φτάνει μέχρι τη νύχτα της 24ης Ιουλίου του 1974 και την αποκατάσταση της δημοκρατίας. Ανάμεσα στις δύο αυτές νύχτες μεσολάβησαν 2651 σκοτεινές μέρες που βύθισαν την Ελλάδα στο τέλμα των βασανιστηρίων, των εξοριών, της λογοκρισίας και χιλίων άλλων δεινών.

Το βιβλίο δομημένο σε χρονολογική σειρά παίρνει τη μορφή χρονολογίου των γεγονότων που σημάδεψαν την επταετία. Με εξαίρεση το πρώτο κεφάλαιο, που εκθέτει όσα συνέβησαν εκείνη την πρώτη νύχτα, όταν οι Έλληνες ξύπνησαν με εμβατήρια στο ραδιόφωνο και τα τανκς στους δρόμους της Αθήνας, τα γεγονότα παρουσιάζονται σε κεφάλαια ισάριθμα με τα χρόνια της χούντας. Τίτλοι των κεφαλαίων οι χρονιές, και υπότιτλοι όσα διαδραματίστηκαν σε καθεμία από αυτές (π.χ. 1968: Το τάμα του έθνους, εκπαίδευση, Ολυμπιακοί αγώνες, δημοψήφισμα, χουντική τρομοκρατία, διεθνείς αντιδράσεις εναντίον της χούντας). Και παρότι όσα έγιναν εκείνα τα χρόνια αποτελούν άσβεστο κτήμα μνήμης αυτών που τα έζησαν, προκειμένου όλο αυτό το ακατέργαστο υλικό να αποκτήσει την εγκυρότητα ενός βιβλίου γνώσης για παιδιά, χρειάστηκε πολύς μόχθος και ενδελεχής έρευνα. Γιατί, απαιτείται σκληρή μελέτη και κρίση καθαρή προκειμένου η μνήμη να γίνει Ιστορία!

Όμως, το βιβλίο της Ντεκάστρο είναι πολλά περισσότερα από μια καλογραμμένη παράθεση ιστορικών γεγονότων, κάτι παραπάνω από ένα βιβλίο γνώσεων που στόχο έχει να αποκαλύψει Τι συνέβη εκείνες τις μέρες. Μέσα σε αυτό, και παράλληλα με τα ιστορικά γεγονότα που σημάδεψαν την ιστορία της χώρας και του κόσμου, παρουσιάζεται η πορεία της ίδιας της γράφουσας προς την ενηλικίωση. Καθώς η δικτατορία τη βρήκε έφηβη και την άφησε ενήλικη, η συγγραφέας ωριμάζει μέσα στην επταετία, αλλά και εξαιτίας της, και από το δεκατετράχρονο κορίτσι αστικής οικογένειας που η ζωή της εξαντλούνταν στο τρίπτυχο σπίτι-σχολείο-μαθήματα εξελίσσεται στη συνειδητοποιημένη πολίτιδα που σπουδάζει στο Παρίσι και ενδιαφέρεται ενεργά για όσα συμβαίνουν στη χώρα της και στον κόσμο ολόκληρο. Ον πολιτικό ο άνθρωπος διατηρεί μια αμφίδρομη σχέση με το περιβάλλον και επηρεάζεται καθοριστικά από το ιστορικό συγκείμενο μέσα στο οποίο ζει.

Το βιβλίο 2651 Ημέρες Δικτατορίας αποτελεί ένα κράμα ατομικής και συλλογικής μνήμης. Γι’ αυτό και η ειδολογική του κατάταξη δεν είναι ιδιαίτερα απλή, καθώς είναι συγχρόνως ένα βιβλίο γνώσης με σαφώς πληροφοριακό χαρακτήρα, και μια τυπική προσωπική μαρτυρία που αιχμαλωτίζει τον αντίκτυπο των ιστορικών εξελίξεων στη ζωή της γράφουσας. Γι΄ αυτό και το κείμενο παλινδρομεί ανάμεσα στο τρίτο πρόσωπο που απαιτεί η απρόσωπη, αντικειμενική, παρουσίαση των γεγονότων και την πρωτοπρόσωπη αφήγηση με την οποία εκτίθενται οι βιωμένες προσωπικές εμπειρίες. Και μέσα από αυτή τη διττή διάρθρωση, καταγραφή και αφήγηση, το κείμενο καταφέρνει συγχρόνως να πληροφορεί και να συγκινεί τον αναγνώστη που, ενώ παρακολουθεί τα γεγονότα από μακριά, συνάμα εμπλέκεται συναισθηματικά σε αυτά. Οι δύο γραφές μεταφέρουν στο χώρο του βιβλίου αυτό που πάντα ήταν η Ιστορία: στυγνή ακολουθία γεγονότων, αλλά και χειροπιαστές αλλαγές στη ζωή των απλών ανθρώπων.

Μέσα από την προσωπική μαρτυρία της Ντεκάστρο δίνεται η δυνατότητα παρουσίασης των καθημερινών ανθρώπων και της δικής τους στάσης απέναντι στα κοσμοϊστορικά γεγονότα. Έτσι, δε μαθαίνουμε μόνο για τις κινήσεις της πολιτειακής ηγεσίας τη νύχτα του πραξικοπήματος, αλλά και για τον τρόπο με τον οποίο ένα δεκατετράχρονο κορίτσι έρχεται για πρώτη φορά σε επαφή με τη δικτατορία: μια άδεια Πατησίων, απανωτά διαγγέλματα στο ραδιόφωνο, εξαφανίσεις συμμαθητών και καθηγητών και οπλισμένοι στρατιώτες στην ταράτσα του σπιτιού της. Και γύρω της Έλληνες πολίτες που αντιδρούν διαφορετικά απέναντι στην καινούργια συνθήκη, την οποία άλλοι, όσοι διαφωνούν, ονομάζουν απλά νέα «κατάσταση», και άλλοι, όσοι τείνουν να την επικροτούν, «επανάσταση».

Στο βιβλίο της Ντεκάστρο το διττό σχήμα αφήγησης, όπου μια απρόσωπη καταγραφή γεγονότων συχνά διακόπτεται από την προσωπική βιωμένη εμπειρία, συνιστά επιπλέον και μια ξεκάθαρη αμφισβήτηση της ‘αντικειμενικότητας’ της ιστορικής αφήγησης. Η συνεχής προβολή της υποκειμενικότητας της γράφουσας λειτουργεί για τον αναγνώστη ως μια επαναλαμβανόμενη υπόμνηση ότι η Ιστορία γράφεται από ανθρώπους με συγκεκριμένη ιδεολογία, τοποθέτηση και προσανατολισμό. Ειδικά για ένα βιβλίο που αναφέρεται σε μια περίοδο της πρόσφατης ελληνικής ιστορίας, η παρεμβολή της φωνής της συγγραφέως αποκαλύπτει την οπτική μέσα από την οποία εκείνη επιλέγει να φωτίσει τα γεγονότα.

Επιπλέον, από τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία του βιβλίου είναι και η παράθεση των ελληνικών εξελίξεων σε συνδυασμό με όσα συμβαίνουν στον κόσμο ολόκληρο. Η διεθνής πολιτική σκηνή, π.χ. δικτατορίες σε Ισπανία, Πορτογαλία, τα επιτεύγματα της επιστήμης, οι τάσεις στην τέχνη, ακόμη και τη μόδα, τα νέα κινήματα, όπως εκείνο των χίπις, αλλά και αθλητικές συναντήσεις, όπως οι ολυμπιακοί αγώνες, αναφέρονται παράλληλα με όσα συμβαίνουν στην Ελλάδα την εποχή της δικτατορίας. Οι 2651 Ημέρες Δικτατορίας, σπάζοντας την παράδοση του ιστορικού παιδικού βιβλίου, που ναρκισσιστικά παρουσιάζει την Ιστορία ως καθαρώς ελληνοκεντρική –π.χ. ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος υποβαθμίζεται σε ελληνικό έπος χωρίς να εντάσσεται ουσιαστικά σε ένα γενικότερο ιστορικό πλαίσιο– καταφέρνουν να δουν όσα συμβαίνουν στον ελληνικό μικρόκοσμο παράλληλα με όσα γίνονται γύρω μας.

Η διαρκής συνδιαλλαγή ανάμεσα σε γεγονότα που λαμβάνουν χώρα στην Ελλάδα την εποχή της επταετίας και όσα συμβαίνουν στον κόσμο στο ίδιο χρονικό διάστημα, σε επίπεδο φόρμας αισθητοποιείται με μια χωρική διευθέτηση που παραμένει σταθερή στο μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου: οι ελληνικές εξελίξεις καταλαμβάνουν συνήθως τις αριστερές σελίδες του βιβλίου, ενώ τα διεθνή γεγονότα τις δεξιές. Και παρόλο που συχνότατα όσα διαδραματίζονται στην αριστερή σελίδα δεν φαίνεται να έχουν σχέση με αυτά που συμβαίνουν στη δεξιά –δες για παράδειγμα το σαλόνι στις σελίδες 56-7, όπου στα αριστερά αναφέρεται η έκδοση 18 Κειμένων διαμαρτυρίας ενάντια στη χούντα των συνταγματαρχών, και στα δεξιά οι ιταλικές Ερυθρές Ταξιαρχίες και η γερμανική Φράξια Κόκκινος Στρατός– είναι γεγονός ότι τα διεθνή γεγονότα επηρεάζουν τα τεκταινόμενα στην Ελλάδα, ενώ εκείνα που συμβαίνουν στο εσωτερικό έχουν το δικό τους αντίκτυπο στο εξωτερικό.

Από την άλλη η εικονογράφηση του βιβλίου πραγματοποιήθηκε από τον Βασίλη Παπαγεωργίου, που, γεννημένος το 1991, είκοσι περίπου χρόνια μετά την μεταπολίτευση, αναλαμβάνει να αποδώσει οπτικά τα γεγονότα της επταετίας και να ανασυστήσει μια άγνωστη γι’ αυτόν εποχή. Ο Παπαγεωργίου δημιουργεί εικόνες που παραπέμπουν σε φωτογραφίες και πρόσθετο οπτικό υλικό, όπως χάρτες, αφίσες σαν εκείνη για τον πόλεμο του Βιετνάμ, γραμματόσημα, στα οποία φυσικά κυριαρχεί το γνωστό πουλί των συνταγματαρχών, ακόμη και οδοδείχτες, π.χ. Πλατεία 21ης Απριλίου 1967. Τα χρώματα του βιβλίου, αν εξαιρέσει κανείς το εντυπωσιακό κόκκινο του εξωφύλλου, κινούνται κυρίως στην κλίμακα του γκρίζου, προφανώς για να δηλωθεί μια εποχή όπου η ενημέρωση, είτε ως ασπρόμαυρη τηλεόραση είτε ως εφημερίδα, είχε ακριβώς αυτό το χρώμα. Και κάπου κάπου ξεπηδούν εικόνες πολύχρωμες, όπως εκείνες που αναφέρονται στα παιδιά των λουλουδιών (σελ. 15), που διεκδίκησαν το χρώμα στη ζωή τους.

Από τις σελίδες του βιβλίου περνούν οι πιο γνωστές εικόνες εκείνης της εποχής, αυτές που ανακαλούνται σχεδόν αυτόματα κάθε φορά που γίνεται λόγος για συγκεκριμένα περιστατικά: τη σφαγή των αμάχων στο Βιετνάμ από Αμερικανούς στρατιώτες (σελ. 50), το Λαμπράκη στην πορεία ειρήνης (σελ. 51), το Θεοδωράκη παθιασμένο να διευθύνει (σελ. 50), την επανάσταση των γαριφάλων στην Πορτογαλία (σελ 75). Όμως πλέον η εικαστική ματιά του Παπαγεωργίου τους έχει αφαιρέσει την πρότερή τους καθαρότητα, αφού τα χρόνια που πέρασαν θάμπωσαν τη μνήμη και επιχρωμάτισαν τις παλιές καταγραφές με απαλές χρωματικές προσθήκες μιας ματιάς που ανασυγκροτεί το χθες μέσα από την απόσταση που δημιουργεί το σήμερα.

Το εικονογραφημένο ιστορικό βιβλίο έχει να αντιπαλέψει πολλές και διαφορετικές συνθήκες που πραγματικά το καθιστούν ένα ιδιαίτερα δύσκολο εγχείρημα: Πώς παρουσιάζονται αντικειμενικά γεγονότα που βιώθηκαν μέσω της υποκειμενικότητας του γράφοντος; Πότε η μνήμη και το προσωπικό βίωμα γίνεται Ιστορία; Πώς φωτίζεται η αμφίδρομη σχέση ανάμεσα στα μεγάλα ιστορικά γεγονότα και τον τρόπο που τα προσλαμβάνει ο απλός άνθρωπος; Πότε οι ιστορίες των ανθρώπων θεωρούνται Ιστορία; Πώς εντάσσεται το μερικό μέσα στο γενικό, και η ιστορία των κρατών στο διεθνές ιστορικό γίγνεσθαι; Και είναι πραγματικά λίγα και πολύτιμα τα βιβλία για παιδιά που καταφέρνουν να δώσουν ενδιαφέρουσες απαντήσεις σε παρόμοιους προβληματισμούς. Οι 2651 Ημέρες Δικτατορίας είναι σαφώς ένα από αυτά!

(*)Η Αγγελική Γιαννικοπούλου είναι καθηγήτρια Παιδικής Λογοτεχνίας, ΤΕΑΠΗ, ΕΚΠΑ.

Μαρίζα Ντεκάστρο, 2651 Ημέρες Δικτατορίας, 21 Απριλίου 1967-24 Ιουλίου 1974, Μεταίχμιο.