Έλενα Αρτζανίδου: «Έλα μαζί μου!»

Αναδημοσίευση από το Διάστιχο

του Ανδρέα Καρακίτσιου

καθηγητή στο Τμήμα Επιστημών 

Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης του ΑΠΘ. 

Σιγά σιγά, καθώς αυξάνονται τα τελευταία χρόνια οι εκδηλώσεις στις οποίες ως διαμεσολαβητής/ευφημιστής παρουσιάζω/διαβάζω φωναχτά κυρίως τα λογοτεχνικά βιβλία, επιλέγω –σχεδόν ανεπαισθήτως– μια τυποποιημένη στερεότυπη φόρμα και τεχνική παρουσίασης, που είναι βέβαια χρηστική και αποδοτική αλλά μου δημιουργεί μια «υπόγεια» εσωτερική άρνηση, γιατί απεχθάνομαι τις επαναλήψεις και τη μανιέρα και γιατί η συχνή χρήση των ίδιων εργαλείων επηρεάζει αρνητικά την πρόσληψη ενός λογοτεχνικού έργου. Κυρίως όμως γιατί στον χώρο της παιδικής λογοτεχνίας σχεδόν απουσιάζει ο στέρεος λογοτεχνικός κανόνας και γιατί η ίδια η πραγματικότητα αλλάζει, επηρεάζοντας έτσι τα κλασικά εργαλεία και τις γνωστές οπτικές ανάγνωσης των λογοτεχνικών έργων.

Έτσι, θέλω να ξεκινήσω λίγο διαφορετικά, παρουσιάζοντας ακόμη ένα βιβλίο της Έλενας Αρτζανίδου με τίτλο Έλα μαζί μου! σε ξεχωριστή εικονογράφηση της Σάντρας Ελευθερίου, από τις εκδόσεις Ψυχογιός, με θέμα την παιδική φιλία. Ένα αγαπημένο θέμα της παιδικής λογοτεχνίας που αποκτά περισσότερο ενδιαφέρον σήμερα, γιατί αγγίζει το θέμα του «άλλου» και συνδέεται και με την έννοια της κοινωνικότητας. Ως θέμα το βιβλίο επιτρέπει τη μελέτη της ποικιλίας των φιλικών σχέσεων μεταξύ διαφορετικών προσώπων, την προβολή των συναισθημάτων τους και των κοινωνικών αξιών και κανόνων που διέπουν και συνιστούν τη βάση της φιλίας. Η φιλία εμφανίζεται ως ένα δυνατό συναίσθημα σχεδόν τόσο πλούσιο, όσο και η αγάπη. Κάποτε και η ίδια φιλία αρχίζει να αρνείται ή να υπερβαίνει τους ορισμούς… Είναι και αυτή μια έννοια που αρχίζει να έχει ιστορικό και κοινωνικό προσδιορισμό. Η τυπική λογική μπορεί να περιχαράξει ή να ορίσει τη φιλία ως ένα αμοιβαίο συναίσθημα συμπάθειας, αγάπης και εκτίμησης που δεν στηρίζεται κυρίως ούτε στη συγγένεια ούτε στην ερωτική έλξη. 

Ποικιλόμορφες και περίεργες ήταν οι σκέψεις μου καθώς τελείωσα την ανάγνωση. Θυμήθηκα το ρητό «Δεν αξίζει να ζεις, εάν δεν έχεις φίλους» που είπε πριν από πολλά χρόνια ο Δημόκριτος. Έψαξα τον γραμματικό Πλούταρχο και βρήκα τη ρήση του. Η φιλία «προκαλεί οδύνη και επανειλημμένες απογοητεύσεις. Οι λίγοι φίλοι είναι το καλό. Πολύ συχνά απογοητευόμαστε από αυτούς που θεωρούμε φίλους». Αντίθετα, ο Jean de La Fontaine πίστευε πως «τίποτε δεν είναι πιο συνηθισμένο από έναν φίλο και τίποτε δεν είναι πιο σπάνιο από έναν αληθινό φίλο». 

Μάλλον έχω παρασυρθεί σε ορισμούς και εννοιολογικές προσεγγίσεις δοκιμιακού τύπου περί του τι είναι η φιλία. Το επιχειρώ, όμως, με μια άλλη γεύση εκφοράς του λόγου. Παραθέτω αμέσως παρακάτω την πρώτη στροφή του ποιήματος του Νίκου Καρύδη για να νιώσουμε τα ελεύθερα και μη περιορίσιμα σημασιολογικά και αξιακά όρια της φιλίας, π.χ. ότι πατρίδα είναι οι φίλοι μας. 

«Στοιχεία ταυτότητας»

Mπορείτε να γράψετε, κύριε αστυνομικέ,

ότι πατρίδα μου εμένα είναι

ο φίλος μου ο Σάκης Mανουηλίδης

που σκοτώθηκε στα βουνά της Aλβανίας

ο συμμαθητής μου Aλέξανδρος Kαΐρης

που εξετέλεσαν οι Γερμανοί ξημερώματα

στο Σκοπευτήριο

και ο Nίκος Mαθάς που

πέθανε από τις κακουχίες στην Kατοχή. 

Ποιήματα, Ίκαρος, Αθήνα 1984

Δεύτερη ευλογία βαθιά συνδεδεμένη με το βιβλίο της Αρτζανίδου. Οι υπόγειες διεργασίες που αναδύουν σκιές προσώπων και χαρακτήρων, ήτοι η διακειμενικότητα στα ύψη. Πράγματα που βιώσαμε, που νιώσαμε ή αισθανθήκαμε και μείνανε στη μέση και τα έχουμε ξεχάσει μέσα στη βουή των απλών συναθροίσεων και των χλιαρών χειροκροτημάτων τα επαναφέρουμε στο μυαλό μας, γιατί είναι ακόμα εγγεγραμμένα στην ψυχή μας και ενεργοποιούνται συνεχώς με διάφορες αφορμές και διάφορα ερεθίσματα.

Αφήνω τις φιλίες της Ιλιάδας και της Οδύσσειας, που μου επέβαλε η σχολική πραγματικότητα, και το ζευγάρι Δάμων και Φιντίας και θυμάμαι τον Άθω, τον Πόρθο, τον Άραμι και τον Ντ’ Αρτανιάν του Αλέξανδρου Δουμά και το αιώνιο ερώτημα – πώς είναι τρεις οι σωματοφύλακες, αφού είναι τέσσερις. Δεν θα ξεχάσω βέβαια την Eroica του Κοσμά Πολίτη, το Κοινόβιο του Μάριου Χάκκα, τους πτυχιούχους του Χρήστου Βακαλόπουλου.

Στο πολύ καλαίσθητο βιβλίο με τίτλο "Έλα, μαζί μου!" σε ξεχωριστή εικονογράφηση της Σάντρας Ελευθερίου, από τις εκδόσεις Ψυχογιός. η Έλενα Αρτζανίδου στέλνει ένα ξεκάθαρο μήνυμα ότι είναι πολύ σημαντικό να έχεις φίλους για να είσαι ευτυχισμένος και χαρούμενος.

Στο βιβλίο όμως αυτό η συγγραφέας επιλέγει εκείνη τη διάσταση της φιλίας που είναι και η πιο ασυνήθιστη και εύθραυστη, τη φιλία ανάμεσα σε ένα αγόρι και κορίτσι. Δυο μικρά παιδιά, η Ζιζού και ο Άλκιμος, είναι οι πρωταγωνιστές και κεντρικοί, πρωτεύοντες χαρακτήρες (σφαιρικοί και εξελισσόμενοι). Δίπλα τους δυο δευτερεύοντες στερεοτυπικοί χαρακτήρες, ο Κακάο και η Ιόλη. Οι κεντρικοί χαρακτήρες ωριμάζουν σε ένα συγχρονικό πλαίσιο που φαίνεται να διαρκεί λιγότερο από μία εβδομάδα. Μα τι μπορεί να χωρέσει στη ζωή δυο παιδιών μια εβδομάδα χρόνος; Αυτό ακριβώς επιχειρεί να δείξει το βιβλίο της Αρτζανίδου. Πολλά πράγματα μαζί…

Τα δυο παιδιά ωριμάζουν ανεπαισθήτως, θα έλεγα, όχι μέσα στον χρόνο αλλά μέσα στον χώρο:

1. Κουζίνα, χώρος με συμβολικό φορτίο και πρόσημο τημ πληθωρική αλλά και κυριαρχική, στα όρια του άβατου κάποτε, γυναικεία παρουσία. Ο Άλκιμος αρνείται να ακολουθήσει τη φίλη του στην κουζίνα, αλλά στο τέλος υποκύπτει στο επιχείρημα (ουσιαστικό χαρακτηριστικό της ιδανικής φιλίας). «Αλλά εγώ, Άλκιμε, σ’ ακολουθώ γιατί θέλω να είμαστε φίλοι…» (σελ. 9). Βεβαίως, η ταυτόχρονη παρουσία των δυο φίλων στην κουζίνα προκαλεί ποικίλες κωμικές εκρήξεις λόγω διαφορετικών στάσεων και αντιλήψεων.

2. Μηχανουργείο, ο αποκλειστικός χώρος της ανδρικής παρουσίας, το επάγγελμα του πατέρα του Άλκιμου. Το επιχείρημα του Άλκιμου: «Το ξέρεις πόσο πολύ μου αρέσει να ασχολούμαι με τις μηχανές αυτοκινήτων. Θέλω να δεις από κοντά τι είναι αυτό που με κάνει χαρούμενο…». Η απάντηση σχόλιο της Ζιζούς: «Άλλωστε οι φίλοι μπορούν να κάνουν μαζί και πράγματα που δεν τους αρέσουν, αλλά τα δέχονται επειδή αγαπούν τον κολλητό τους, έτσι Άλκιμε;» (σελ. 27).

Το αξιοσημείωτο στοιχείο είναι η ανακάλυψη του τρόπου λειτουργίας της θερμικής μηχανής… Δύναμη και ρυθμός, στοιχεία που ενώνουν συνειρμικά το μηχανουργείο και το μπαλέτο ή, διαφορετικά, παντού υπάρχει ένα κοινό ενδιαφέρον.

3. Θέατρο μπαλέτου, χώρος κατεξοχήν γυναικείος και όχι μόνον:

«Άλκιμε, θέλω να είσαι μαζί μου σε αυτό που αγαπώ… και μη σε νοιάζει… το μπαλέτο δεν είναι μόνο για κορίτσια, οι μεγάλοι χορευτές ήταν άντρες».

4. Ποδοσφαιρικό γήπεδο, η αποθέωση του ανδρικού σπορ: «Ζιζού, θα έρθω, όχι για να παίξω. Πρέπει να προφυλάξω τα πόδια μου για την παράσταση του μπαλέτου. Μετά να με έχεις σίγουρη για την ομάδα. Αυτή τη φορά όμως θα μείνω στην κερκίδα και θα σας στηρίξω από εκεί».

Το βιβλίο κλείνει με το σύνθημα: «φίλοι, φίλοι σαν γροθιά προχωράμε δυνατά» και ταυτόχρονα με καταληκτικές, επιπλέον πιθανές νοηματοδοτήσεις από την πλευρά του αναγνώστη, όπως:

Η αληθινή φιλία νικά κάθε στερεότυπο και φέρνει τους ανθρώπους πιο κοντά όταν μοιράζονται τα ενδιαφέροντά τους.

Δυνατή φιλία είναι και εκείνη που οδηγεί στην υπέρβαση, στην απομείωση των στοιχείων που διαφοροποιούν τους ανθρώπους και πριμοδοτεί φιλικές σχέσεις ανάμεσα σε ετερογενή πλάσματα, όπως ένα αγόρι και ένα κορίτσι, έναν χριστιανό και έναν μουσουλμάνο.

Γιατί οι φίλοι σύμφωνα με το κείμενο της Αρτζανίδου περιμένουν με ανυπομονησία ο ένας την επιστροφή του άλλου, για να περπατήσουν μαζί, γιατί έχουν να μοιραστούν πράγματα που δεν μοιράζονται, όπως τα διαφορετικά γούστα, γιατί έχουν να γνωρίσουν πράγματα οικεία για τον έναν ανοίκεια για τον άλλο, γιατί σχεδιάζουν μαζί διάφορα χρήσιμα πράγματα και σε παρηγορούν όταν στεναχωριέσαι, σε βοηθάνε, σου δίνουν ιδέες.

Θα φανεί περίεργο, αλλά είναι ένα παιδικό βιβλίο, που πραγματικά θα ήθελα να περάσει το κατώφλι των σχολικών τάξεων. Σίγουρα τα παιδικά βιβλία κυκλοφορούν παντού στο σπίτι και τα ξεφυλλίζουμε όλοι, όμως υπάρχουν κάποια βιβλία που «ακουμπούν» στην καρδιά σου περισσότερο και θέλεις να ξέρεις ότι είναι δίπλα σου.

Η παιδική φιλία, αυτό το άμορφο εννοιολογικό μείγμα συναισθημάτων, σχέσεων, προβολών, επιλογών, συμπεριφορών κανονικών και αντιφατικών, γίνεται αντικείμενο επεξεργασίας και διοχετεύεται αρμονικά στα καλούπια του παιδικού λογοτεχνικού αφηγήματος, που επιτάσσουν οι ειδικοί κανόνες του, τόσο στη γραφή, όσο και στη σύνθεση. Έτσι, σταδιακά καθώς προχωρεί η υπόθεση επιλέγονται οι σκηνές και οι διάλογοι, τα αφηγηματικά μέρη στα οποία εντυπώνεται η πινέζα της συμπύκνωσης, της κορύφωσης και της λύσης. Μέσα από τους διαλόγους και τα λόγια των ηρώων διαχέεται έμμεσα το ουσιαστικό περιεχόμενο της φιλίας. Συγκεκριμένα, στα μη αφηγηματικά μέρη, δηλαδή στους διαλόγους και στους μονολόγους των ηρώων, κρύβονται και αναδύονται οι διαστάσεις της φιλίας ανάμεσα στους δυο ήρωες, τον Άλκιμο και τη Ζιζού. Κάθε σκηνή και κάθε επεισόδιο, κάθε διάλογος αποτελεί και μια ιδιαίτερη πτυχή, γιατί η φιλία ως συναίσθημα, συμπεριφορά και επιλογή αλλά και ως αξία έχει γωνίες και οξύτατες λεπτομέρειες.

Το στοιχείο που πραγματικά διαφοροποιεί το βιβλίο από άλλα του είδους είναι η προσέγγιση της παιδικής φιλίας. Υποθέτω ότι είναι και η απλότητα και όχι η απλούστευση, είναι η συμπύκνωση των νοημάτων και όχι η φλυαρία, είναι η συγκεκριμενοποίηση των γεγονότων σε συνδυασμό με την αναπαράσταση των βασικών πεδίων της φιλίας και όχι η απλή και τυπική παράθεση των γεγονότων, είναι η σοφή επιλογή των τεσσάρων στερεότυπων και χαρακτηριστικών πεδίων, που προσδιορίζονται από διαφορετικούς τόπους και πεδία… Δομικά δεν υπάρχει στην ιστορία η πολυφορεμένη τριαδική δομή περί ευτυχίας, ανατροπής και επαναφοράς της ευτυχίας… Υπάρχει ένα τέλος καλό, αλλά αυτό προκύπτει μέσα από μια συνεχή συνομιλία των ηρώων που συνεχώς εξελίσσονται…

Πρόκειται για μια τρυφερή αλλά συγχρόνως ρεαλιστική ιστορία για τη φιλία. Η Αρτζανίδου, σε μια ιστορία βραχείας φόρμας, προσεγγίζει το θέμα της φιλίας μέσα από το πρίσμα της παιδικής ψυχικής ιδιοσυστασίας, γλώσσας και ματιάς. Με απλότητα αγγίζει κοινωνικές συμπεριφορές και δεξιότητες όπως αυτή της ενσυναίσθησης και του μοιράσματος. Η γλώσσα, σμιλεμένη και προσεγμένη, κοφτές προτάσεις, όταν χρειάζεται –αφηγηματικό σήμα κατατεθέν των βιβλίων της συγγραφέως–, στα όρια του αριστουργηματικού, χωρίς πλατειασμούς και φλυαρίες, χωρίς ξόδεμα λέξεων και περιττά σχόλια.

Η εικονογράφηση της Σάντρας Ελευθερίου είναι ζωντανή κι ενδιαφέρουσα. Επιλέγει να δώσει με ελλειπτικές γραμμές εκφράσεις και συναισθήματα σε παιδικά πρόσωπα. Επενδύει πάνω στο κείμενο και άλλοτε το ακολουθεί άλλοτε το υπερβαίνει… Κυρίως διασταυρώνει και πολλαπλασιάζει στην εικονογράφηση σημαντικά λεκτικά στοιχεία και ενισχύει την επικοινωνία κειμένου και γλώσσας.