Τα κίτρινα καπέλα- Μια ιστορία για το Ολοκαύτωμα και όχι μόνο.

Άρθρο της της Αγγελικής Γιαννικοπούλου

Καθηγήτριας Παιδικής Λογοτεχνίας ΤΕΑΠΗ, ΕΚΠΑ

Αναδημοσίευσηα από τον Αναγνώστη.

Το Ολοκαύτωμα αποτελεί ένα ιστορικό γεγονός που δεν μπορεί να χωρέσει ο νους του ανθρώπου. Γι’ αυτό, ακόμη και σήμερα, ο ‘πανδαμάτωρ’ χρόνος στέκεται αμήχανος μπροστά του, το τραύμα εξακολουθεί να παραμένει βαθύ και τα λόγια αποδεικνύονται ανεπαρκή. Γιατί, πώς θα μπορούσε να ειπωθεί το ανείπωτο; 

Όμως η ανάγκη να μην λησμονηθούν όσα έγιναν, ο πόθος να μην ξεχαστούν οι θυσίες και να μην αποσιωπηθούν οι φρικαλεότητες, ώθησε τους δημιουργούς, λογοτέχνες, σκηνοθέτες, εικαστικούς, να βρουν τρόπους, λιγότερο ή περισσότερο επιτυχείς, για να ιστορήσουν αυτό που δεν χωράει στις λέξεις. 

Ένας από αυτούς ήταν ο εξωραϊσμός (δες για παράδειγμα την ταινία του Μπενίνι Η Ζωή Είναι Ωραία). Το ΚΑΚΟ ομόρφυνε, ‘καθαρίστηκε’ από την απόλυτη φρίκη και έτσι μπόρεσε να ειπωθεί. Να ειπωθεί και να αντεχθεί. Όμως, μήπως έτσι αδικήσαμε εκείνους που χάθηκαν; Μήπως έτσι παραποιήσαμε την αλήθεια; 

Άλλες φορές η ιστορία ειπώθηκε με βασικό μέλημα να μην στοχοποιηθεί ένας ολόκληρος λαός. Είναι τα κείμενα (δες για παράδειγμα την Κλέφτρα των Βιβλίων ή το εικονογραφημένο του Ιταλού Innocenti Rose Blance) που εστίασαν σε θύματα από τον ίδιο λαό που έδωσε και τους θύτες.

Και κάποιες άλλες φορές η προσπάθεια να γίνει λέξεις και εικόνες το ανείπωτο, αποδείχθηκε περισσότερο επιτυχής. Στην εξαιρετική ταινία Ο Γιος του Σαούλ η απόλυτη Φρίκη ήταν πάντοτε παρούσα χωρίς ποτέ να γίνει ορατή. Σε αυτό συντέλεσε η επιλογή πλάνων πάντα ‘κολλημένων’ στο πρόσωπο του πρωταγωνιστή και ποτέ σε αυτό που έβλεπαν τα δικά του μάτια.

Όμως, αν η κατάσταση είναι τόσο δυσχερής, όταν το κοινό είναι ενήλικο, πόσο δυσκολότερη γίνεται, όταν απευθύνεται σε παιδιά! Εδώ ο δημιουργός, συγγραφέας και εικονογράφος, αναμετριέται με το αδύνατο!

Και όμως κατά καιρούς, μέχρι τώρα μόνο στο εξωτερικό, έχουν εκδοθεί διάφορα βιβλία, που επιδιώκουν να αντιμετωπίσουν μια εγγενή παραδοξότητα: Να μιλήσουν για τη Φρίκη (χωρίς να την αδικήσουν, να την υποβιβάσουν, να την ψευτίσουν) σε αθώα παιδιά (χωρίς να τα τρομάξουν, να τα βυθίσουν στην απελπισία). Και εδώ κατά καιρούς, δοκιμάστηκαν διάφορες λύσεις, άλλοτε με μεγαλύτερη και άλλοτε χωρίς επιτυχία:

Τα παιδιά έχουν ανάγκη από ιστορίες με καλό τέλος. Έτσι επιλέγονται περιπτώσεις που το Εβραιόπουλο στο τέλος σώζεται (δες την εξαιρετική Έρικα του Innocenti εκδ. Καλειδοσκόπιο). Κάτι που καθίσταται εμφανέστερο, άρα και λιγότερο αγχογόνο, όταν η ιστορία του τρομαχτικού χθες λέγεται από την απόσταση ασφαλείας ενός καθησυχαστικού παρόντος, όπως συμβαίνει με την εγκιβωτισμένη διήγηση του επιζώντος παππού στο μικρό εγγονό του (Grandpa’s Third Drawer: Unlocking Holocaust Memories).

Ακόμη και όταν η Εβραιοπούλα δεν σώζεται στο τέλος, όπως συμβαίνει στην περίπτωση της Άννας Φρανκ, το ημερολόγιό της είναι μια καλή λύση, γιατί γράφεται όσο εκείνη είναι ζωντανή, και δίνει τη δυνατότητα στο κακό τέλος να αποσιωπηθεί. Κάτι τέτοιο καθίσταται ‘ευκολότερο’, όταν η ιστορία λέγεται με το στόμα μιας καρυδιάς, που βρίσκεται δίπλα στο παράθυρο του σπιτιού της. Η καρυδιά μπορεί να διηγηθεί μόνο όσα διαδραματίζονται στο σπίτι, όπου η μικρή κρύβεται ζωντανή (δες το βιβλίο Το Δέντρο Βλέπει, εκδ. Κόκκινο).

Η επιλογή ενός αφηγητή-αυτόπτη μάρτυρα, που βρίσκεται έξω από τη μορφή ζωής των ανθρώπων, εξασφαλίζει μέσω της ανοικείωσης μια παρηγορητική απόσταση. Στο ιταλικό εικονογραφημένο Il Volo di Sara, για παράδειγμα, την ιστορία διηγείται ένα πουλάκι που ζει κοντά και μέσα στο στρατόπεδο συγκέντρωσης. Το πουλάκι απλώς αναφέρει περιστατικά, τα οποία, απαλλαγμένα από το βάρος της συνειδητότητάς τους, καταφέρνουν να αγγίξουν, χωρίς όμως ποτέ να εισχωρήσουν στον Τρόμο. Έτσι, το μικρό πουλί μιλά απλώς για ένα κορίτσι με γαλάζια κορδέλα που πέφτει στο πάτωμα μαζί με τα κουρεμένα της μαλλιά.

Άλλοτε πάλι τα ζώα είναι οι πρωταγωνιστές και κατασκευάζουν την ιστορία με την ασφάλεια που δημιουργεί η αλληγορία. Στο Terrible Things: An Allegory of the Holocaust της Eve Bunting ο μικρός λαγός βλέπει τα Άγρια πράγματα να έρχονται και να απομακρύνουν από την κοινότητα τη μια κατηγορία ζώων μετά την άλλη –π.χ. όσα έχουν φτερά, όσα έχουν γούνα, κλπ. Παρά το γεγονός ότι ο ενήλικος αναγνώστης αναγνωρίζει το Ολοκαύτωμα, για το παιδί-αναγνώστη πρόκειται για περιστατικά που συνέβησαν ανάμεσα σε ζώα, και μάλιστα ‘γυμνά τε και ανυπόδητα’.

Άλλωστε η τεχνική, γνωστή από την εποχή ακόμη του Αισώπου, έχει ήδη δοκιμαστεί με μεγάλη επιτυχία στην πολυσυζητημένη graphic novel του Art Spiegelman Maus, όπου οι Εβραίοι παρουσιάζονται σαν ποντίκια και οι Ναζί σαν γάτες. Μάλιστα κάποιες φορές, όπως συμβαίνει στον Otto του Ungerer, ο πρωταγωνιστής-αφηγητής-ήρωας είναι ένα λούτρινο αρκουδάκι, μεγιστοποιώντας με αυτόν τον τρόπο την απόσταση που τον χωρίζει από το παιδί-αναγνώστη, αφού η ετερότητα διπλασιάζεται: ζώο αντί για άνθρωπος, άψυχο παιχνίδι αντί για ζωντανό παιδί.

Μέσα σε αυτό το παγκόσμιο τοπίο έρχεται να προστεθεί το βιβλίο της Κέλλυ Ματαθία-Κόβο Τα κίτρινα καπέλα από τις εκδόσεις Πατάκη. Το βιβλίο της Κόβο είναι το πρώτο ελληνικό εικονογραφημένο που υπαινίσσεται το Ολοκαύτωμα, προκειμένου να μιλήσει, όχι για αυτό, αλλά για την αλληλεγγύη και την επαγρύπνηση, για την έννοια του ενεργού πολίτη. Σε ένα βιβλίο που θα μπορούσε να θεωρηθεί διηλικιακό, αφού διαβάζεται από αναγνώστες κάθε ηλικίας, η ζωντανή διαγενεολογική μνήμη του τραύματος κατάφερε να μετασχηματιστεί από μια οικογενειακή ιστορία με περιορισμένους αποδέκτες σε μια γνήσια πανανθρώπινη, διαχρονική εμπειρία που μιλά για τις διώξεις, την αδικία, τον πόλεμο, αλλά και την ανθρωπιά, το μεγαλείο της ψυχής, την ανάγκη αντίστασης.

Η αναφορά του βιβλίου στο Ολοκαύτωμα είναι αποκλειστικά εικονογραφική και περιορίζεται σε ένα μόνο στοιχείο, το οποίο τονίζεται απολαμβάνοντας μια θέση στον τίτλο του βιβλίου: Τα κίτρινα καπέλα. Άλλωστε μέσω των κίτρινων καπέλων σηματοδοτούνται τα κομβικά σημεία της πλοκής: η δίωξη, ο διαχωρισμός, η σωτηρία.

Τα κίτρινα καπέλα, και όχι το μάλλον αναμενόμενο άστρο του Δαβίδ, προτιμήθηκαν από την Κέλλυ Ματαθία-Κόβο προκειμένου, όπως ομολογεί η ίδια, να μην ταυτιστεί το Ολοκαύτωμα αποκλειστικά με ένα λαό, τους Εβραίους, αφού την αγριότητα της «τελικής λύσης» γνώρισαν και άλλες ‘ανεπιθύμητες’ ομάδες πληθυσμού, π.χ. ανάπηροι, ομοφυλόφιλοι, αντιφρονούντες κ.ά.

Ως πρωταγωνιστές της ιστορίας επελέγησαν τα ζώα, λαγοί, πετεινοί, ποντικοί, ενώ στην οικογένεια των διωγμένων τα μέλη πήραν τη μορφή λευκών προβάτων. Ζώο χαριτωμένο, φιλικό, άκακο, συμπαθές, καθόλου μοναχικό, μια και ζει σε ομάδες, ο αμνός έχει βαριά σημαδευτεί με τη μοίρα του αθώου θύματος, αφού καταγράφηκε στη συλλογική μας μνήμη ως το διαχρονικό σύμβολο θυσίας.

Με λίγα λόγια η ιστορία έχει ως εξής: Ευτυχισμένη ζούσε η οικογένεια Μπε σε ένα βοσκοτόπι, κάτι που στην εικονογράφηση καθίσταται εμφανές μέσω των παλ μπλε και πράσινων χρωματικών επιφανειών, οι οποίες μεταδίδουν ένα κλίμα ηρεμίας και ζεστασιάς. Σε αυτές πρέπει να προστεθεί το στέρεο παραλληλόγραμμο της σύνθεσης, το οποίο, καθώς ακουμπά σταθερά στη μεγάλη του πλευρά, ευρύχωρη παραλλαγή του άγιου τριγώνου, είναι ικανό να χωρέσει μια μεγάλη οικογένεια που απολαμβάνει την ασφάλεια και τη γαλήνη της ευτυχίας.

Μέχρι που εμφανίζονται τα άγρια θηρία, τα οποία χωρίς προφανή αιτία, ούτε καν εύλογη δικαιολογία, θέλουν να συλλάβουν τα πρόβατα. Απόγνωση κυριεύει τον κύριο Μπε, που πρέπει να βρει τρόπο να σώσει την οικογένειά του. Εικονογραφικά η δύσκολη θέση και η βαθιά ευθύνη του δηλώνονται εξαιρετικά από τη μια με την απόσταση που χωρίζει τη δική του βινιέτα στη αριστερή σελίδα –κάτι που γενικά δεν συνηθίζεται στο βιβλίο, όπου συνήθως το κείμενο καταλαμβάνει την αριστερή σελίδα και οι εικόνες τη δεξιά– από τα μέλη της οικογένειάς του στη δεξιά, όταν με αγωνία προσμένουν, κοιτώντας προς την κλειστή πόρτα, τη σωτηρία τους μόνο από εκείνον. Ανάμεσά τους, εκτός από τη διαχωριστική οντότητα της υλικής γραμμής που δημιουργεί η ένωση των σελίδων, και ένας κατάμαυρος τοίχος που πλακώνει. Κομμένος διαγώνια χωρίζει τη σελίδα στα δύο επιτείνοντας την ένταση και αισθητοποιώντας με αυτή την εναλλαγή του μαύρου-άσπρου μια έντονη αίσθηση ανισορροπίας, τότε που η πρότερη ηρεμία διαταράσσεται και κάτι κακό αναμένεται να συμβεί.

                        

Τα άλλα πρόβατα της κοινότητας ζουν μέσα στην αγωνία για εκείνο που προφανώς δεν κατανοούν. Κάτι περιμένουν, και όλα κοιτούν ανήσυχα προς τα πάνω, προς έναν μαύρο ουρανό, μια αδιόρατη απειλή που κανείς δεν μπορεί να φανταστεί τι θα φέρει.

Τελικά τα θηρία ήρθαν! Το ενδεχόμενο του απειλητικού, μαύρου ουρανού της προηγούμενης σελίδας, τώρα γίνεται μελανή βεβαιότητα που πέφτει πάνω στα πρόβατα και τα κυριεύει. Τα πρόβατα αναγκάζονται να φορέσουν κίτρινα καπέλα, και απομονώνονται, περιχαρακώνονται, όχι μόνο στον περιορισμένο χώρο μιας σελίδας, αλλά και πίσω από αγκαθωτά συρματοπλέγματα που τοποθετήθηκαν σε πρώτο πλάνο, διαχωρίζοντάς τα από όλα τα άλλα ζώα.

Τότε είναι που η οικογένεια του κ. Μπε αποφάσισε να δραπετεύσει. Κατέστρωσαν σχέδια με τη βοήθεια αγαπημένων φίλων, που κατάφεραν να ξεπεράσουν το φόβο. Και έστειλαν τηλεγράφημα-γρίφο στο νησιώτη Λαγό αποκαλώντας τον Σωτήρη, ένα όνομα που δεν ήταν το δικό του. Μα ο Λαγός κατάλαβε και έτρεξε με βάρκα και τους πήρε. Λίγο πριν να είναι πολύ αργά. Σε μια εικόνα χωρίς χρώμα, όπως άλλωστε είναι και ο πόλεμος. Στο ταξίδι βοήθησαν φίλοι αγαπημένοι. Κι ήταν ένα ταξίδι μέσα από το μαύρο στο γαλάζιο του ουρανού και της θάλασσας. Και έμειναν εκεί μέχρις ότου ο πόλεμος τελείωσε. Τότε πήραν την ακριβώς αντίθετη πορεία, κάτι που φαίνεται και στην κατεύθυνση που ακολουθούν στις εικόνες του βιβλίου –πρώτα από τα αριστερά προς τα δεξιά, και τώρα ακριβώς αντίστροφα.

Τα πράγματα έφτιαξαν. Η ζωή ξανάρχισε. Η οικογένεια έζησε και μεγάλωσε. Πάλι το ίδιο καθησυχαστικό μπλε και πράσινο. Μόνο που τώρα το παραλληλόγραμμο της σύνθεσης διευρύνθηκε για να χωρέσει τα νέα μέλη της οικογένειας αλλά και τους φίλους, τους τρεις Σωτήρηδες που, παρεμπιπτόντως, κανέναν δεν έλεγαν Σωτήρη. Μόνο που αν κοιτάξεις μακριά πέρα, βλέπεις κάτω από το γαλάζιο ουρανό και δίπλα στα πράσινα, ειρηνικά λιβάδια, μαύρα βουνά. Είναι γιατί τα άγρια θηρία υπάρχουν ακόμη…

Όσο για τα μέλη της κοινότητας που χάθηκαν; Δεν ξεχάστηκαν ποτέ. Η πρόταση φιλοξενείται σε ένα εκπληκτικό, μινιμαλιστικό δισέλιδο, όπου όταν τελειώνουν τα γράμματα, τη φράση συνεχίζουν τα πετραδάκια, φέροντας πάνω τους γόνιμο φορτίο διαφορετικών συνυποδηλώσεων: Πέτρα μνήμης για τους Εβραίους που συνηθίζουν να ακουμπούν στον τάφο μια πετρούλα, ένδειξη ότι κάποιος πέρασε από εκεί και οι νεκροί δεν ξεχάστηκαν. Στοιχείο μνήμης και για ολόκληρο τον πολιτισμό μας, που ανέκαθεν κατέγραφε όσα ήθελε να παραδώσει στις επόμενες γενιές πάνω στη σκληρή επιφάνεια του λίθου και του μαρμάρου. Από την άλλη, η σειρά με τις πέτρες πέρασε στο συλλογικό μας ασυνείδητο, ίσως από την εποχή ακόμη του Χάνσελ και του Κοντορεβιθούλη, ως το μόνο ίχνος που μας βοηθά να προσανατολιστούμε και να βρούμε το δρόμο μας.

Γράμματα και πέτρες συγκροτούν μια ασπρόμαυρη σύνθεση μνήμης και ελπίδας. Και σε αυτή τη μαυρόασπρη συνέχεια εμφανίζεται έντονη η κόκκινη αμφισβήτηση της παπαρούνας, διαρκές σύμβολο θυσίας και μνήμης –ας θυμηθούμε το θρύλο του αίματος του Εσταυρωμένου Χριστού, αλλά και την παπαρούνα της μνήμης (remembrance poppy) για τα θύματα του πολέμου. Ας θυμηθούμε και τη Λίστα του Σίντλερ με το ελάχιστο κόκκινο φουστανάκι να προσθέτει μια άλικη έκπληξη σε μια ασπρόμαυρη ταινία.

                       

Σε αυτό το δισέλιδο η πρόταση που διατάσσεται γραμμικά μοιάζει να συνεχίζεται με την συνδρομή της εικόνας. Καθώς τα γράμματα ακολουθούνται από μια σειρά από πέτρες, αδιαμφισβήτητα αποσιωπητικά, ο αναγνώστης απολαμβάνει μια γνήσια εικαστική δημιουργία που σε επίπεδο φόρμας ορίζεται από τη μη διάκριση ανάμεσα σε γράμματα και εικόνες, κάτι που σε επίπεδο περιεχομένου μεταφράζεται ως η άρρηκτη συνέχεια όσων ήδη ειπώθηκαν για εκείνους που έφυγαν με αυτά που στοχαζόμαστε οι τωρινοί αλλά και όσοι θα ’ρθουν.