Η μεγάλη επιστροφή του διδακτισμού στη λογοτεχνία για παιδιά.

Άρθρο του Γιάννη Σ. Παπαδάτου

Αναδημοσίευση από το bookpress.

Η μεγάλη επιστροφή του διδακτισμού έχει «συρρικνώνει» τη λογοτεχνία για παιδιά με μεγάλες συνέπειες για τους αναγνώστες και τις αναγνώστριες του σήμερα και του αύριο.

Ένα… φάντασμα πλανιέται πάνω από τη λογοτεχνία για παιδιά: τα τελευταία χρόνια οι επιτροπές που βραβεύουν βιβλία με τον άλλον ή τον έναν τρόπο υπογραμμίζουν εκείνη τη μεγάλη κατηγορία των βιβλίων που αποτυπώνει έναν νέου τύπου διδακτισμό, θα τον έλεγα, ΝΕΟΔΙΔΑΚΤΙΣΜΟ [1]. Πανεπιστημιακές μελέτες και έρευνες ολοένα το διαπιστώνουν. Πανομοιότυπα θέματα, χωρίς φαντασία, χωρίς πρωτοτυπία, χωρίς τολμηρότητα, χωρίς πειραματισμούς στην αφήγηση –πέρα από, ευτυχώς, ορισμένες φωτεινές εξαιρέσεις–, έχουν θεματικά και ιδεολογικά «συρρικνώσει» τη λογοτεχνία για παιδιά. Οι προθήκες των βιβλιοπωλείων έχουν γεμίσει με βιβλία για κάθε ηλικία που αναγράφεται ή υπονοείται με διάφορους τρόπους στο…εξώφυλλο ή στο οπισθόφυλλο, με π.χ. …550, 650, 750 κ.λπ. λέξεις και ανάλογες σελίδες και με θέματα επίσης διάφορα, επίκαιρα κατά περίπτωση, ευθυγραμμισμένα και με τη σχολική κυρίως ζητούμενη πραγματικότητα, ενίοτε σχετικά και με το φύλο και με δραστηριότητες στο τέλος λογοτεχνικών βιβλίων (ακόμη και σε αξιόλογα βιβλία).

Ένας ζοφερός ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΣΜΟΣ μιας αισθητικά αναφομοίωτης επικαιρότητας έχει ασφυκτικά εναγκαλίσει τη λογοτεχνία για παιδιά ο οποίος την οδηγεί σε έναν φρονηματιστικό δρόμο, που, αν συνεχιστεί, σε λίγα χρόνια και με την δύσθυμη περιρρέουσα κοινωνική πραγματικότητα ο διδακτισμός του 19ου αιώνα θα εγκαθιδρυθεί με σύγχρονα προσωπεία. Όλα αυτά μαζί με άλλα φαινόμενα, όπως:

• ποίηση για παιδιά σχεδόν δεν εκδίδεται,
• διηγήματα για παιδιά σχεδόν δεν γράφονται,
• τα βιβλία γνώσεων, τα περισσότερα, με την έλλειψη πηγών και βιβλιογραφίας, στοιχεία που μπορούν να παρακινήσουν σε περαιτέρω έρευνα τα παιδιά, στερούνται εγκυρότητας και αξιοπιστίας,
• υπάρχει εν πολλοίς σύγχυση σε είδη (π.χ. τα απλά εικονογραφημένα βιβλία με τα εικονοβιβλία, τα λεγόμενα picture books),

μας κάνουν να βλέπουμε με σκεπτικισμό τη δημιουργική πορεία της λογοτεχνίας για παιδιά.

Με αφορμή τη συγκεκριμένη πραγματικότητα, προβαίνω σε κάποιες πρώτες σκόρπιες σκέψεις και σε ερωτήματα που, νομίζω ότι μπορούν, μαζί με ενδεχομένως άλλα, να αποτελέσουν και αφορμή για πρόκληση/πρόσκληση σε έναν εποικοδομητικό διάλογο από τον οποίο δεν έχουμε να χάσουμε όσοι και όσες εμπλεκόμαστε από διάφορες θέσεις με τη λογοτεχνία για παιδιά και για εφήβους, αλλά, αντίθετα, έχουμε να κερδίσουμε, προπάντων η λογοτεχνία και κατ’ επέκταση οι αναγνώστες και οι αναγνώστριές της.  

– Ποιο είναι εκείνο το γεγονός που ενεργοποιεί τα τελευταία χρόνια ένα μεγάλο τμήμα της λογοτεχνίας για παιδιά, ιδίως για τις μικρές ηλικίες, να παρουσιάζει έναν φανερό ή κρυφά νεόκοπο διδακτισμό;

– Σε παλιές εποχές, ο διδακτισμός, ως ιδεολογία, αποτελούσε το εμβληματικό πρόταγμα των εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων και η αντανάκλασή του στο παιδικό βιβλίο ήταν περίπου επιβεβλημένη. Ο Δροσίνης και ο Παλαμάς λίγο προτού εκπνεύσει ο 19ος αιώνας έπνεαν τα μένεα για τα περιεχόμενα των τότε βιβλίων, σχολικών και μη. Σήμερα, που ο διδακτισμός δεν αποτελεί κάποιο φανερό, τουλάχιστον, παιδαγωγικό πρόταγμα, γιατί η λογοτεχνία κυρίως για παιδιά αλλά και για εφήβους -τουλάχιστον σε ένα ικανό μέρος τους- αποτυπώνουν έναν, νέας μορφής, διδακτισμό;

– Μήπως, λίγο πολύ η λεγόμενη Ευέλικτη Ζώνη των σχολείων, λίγο πολύ η ανάγκη, λόγω κρίσης, για χαμηλού κόστους βιβλία «ευθύνονται» σε ένα σημείο για το φαινόμενο; Και δεν είναι μόνο ότι πολλά βιβλία σε εμφανές σημείο του εξώφυλλού τους αναφέρονται στα θέματα της ευέλικτης ζώνης ή σε αξίες και σε άλλα φαινόμενα της κοινωνικής πραγματικότητας (π.χ. φιλία, συνεργασία, διαζύγιο, επιθετικότητα, σχολικός εκφοβισμός, ρατσισμός, διαφορετικότητα κ.ά.) αλλά, το κυριότερο: είναι το ίδιο το περιεχόμενό τους που δεικνύει κείμενα ως αποτέλεσμα κάποιας ανάγκης. Ανάγκης καθαρά φρονηματιστικής. 

– Μήπως, με όχημα ένα μεγάλο μέρος εκείνων των μικρών "βιβλιοφυλλαδίων" -και όχι μόνο- με λέξεις Χ ανάλογα με την ηλικία (!!!), όπως επισημαίνεται και αναγγέλλεται στα συγκεκριμένα βιβλία, αποτελεί συγκεκριμένη παράμετρο που συγγενεύει με αυτό που λέμε «παραλογοτεχνία»; Ασφαλώς ορισμένα από τα συγκεκριμένα βιβλία είναι αξιόλογα. Χάνονται όμως μέσα στον ορυμαγδό των δεκάδων παρόμοιων που εκδίδονται, πρωτίστως, για παιδαγωγικούς, διδακτικούς και φρονηματιστικούς σκοπούς.

– Μήπως ο διδακτισμός είναι αλήθεια ότι ποτέ δεν έφυγε από την ελληνική παιδική λογοτεχνία, αλλά πάντοτε υπήρχε σε ένα ικανό της μέρος; Απλά, τα τελευταία χρόνια και λόγω της επιρροής στοιχείων της κοινωνικής πραγματικότητας τείνει να γίνει «καθεστώς»; Ή μήπως πρέπει να επαναοριστεί, τελικά, η κατηγορία «λογοτεχνία για παιδιά» και να οριστεί μια παράμετρός της η οποία θα συνεχίσει φανερά πια να προσφέρει παρόμοια βιβλία και ένας νέος όρος -π.χ. «βιβλία για παιδαγωγικούς σκοπούς»-, να αρχίσει να σχηματοποιείται; Και τούτο, για να διαχωριστεί, αλλά και για να «διαφυλαχτεί» η  λογοτεχνία που δε θα έχει στόχο άμεσα παιδαγωγικό, αλλά καθαρά ΑΙΣΘΗΤΙΚΟ; Ή μήπως, όλα αυτά τα συγκεκριμένα βιβλία, κατατάσσονται σε αυτό που λέμε «λογοτεχνικά βιβλία γνώσεων» με αξιολογικά κριτήρια, ως ένα μεγάλο βαθμό, παρόμοια με αυτά της λογοτεχνίας;

– Μήπως, παρ' όλες τις προσπάθειές μας να ξεχωρίσουμε τη λογοτεχνία για παιδιά ως είδος σχετικά αυτόνομο από την καθόλου λογοτεχνία, είναι μάταιος κόπος; Ή μήπως τα βιβλία «για παιδιά» κομίζουν αναγκαστικά μηνύματα, άρα ενέχουν έναν διδακτισμό και η συγκεκριμένη λέξη, σήμερα, έχει πολλαπλώς δεινοπαθήσει; 

– Μήπως η επικαιρότητα δεν είναι πάντα ο ασφαλής σύμβουλος για τη συγγραφή καλών και επιτυχημένων βιβλίων; Άραγε πόσα από τα βιβλία που γράφονται υπό το βάρος της σκιάς της επικαιρότητας θα είναι διαχρονικά;

– Μήπως τελικά, είναι απαραίτητο να ενημερωθούν και οι εκπαιδευτικοί για το πόσο επιζήμιο είναι να αναζητούν βιβλία για κάθε παιδαγωγικό ή διδακτικό πρόβλημα, ενώ θα έπρεπε να αναζητούν την καλή λογοτεχνία; Γιατί η καλή λογοτεχνία μπορεί όλα αυτά να τα περιλαμβάνει δίχως φωνασκίες και βαρύγδουπους διαφημιστικούς τίτλους, δεν μπορούν όμως όλα αυτά να… περιλαμβάνουν τη λογοτεχνία, γιατί τότε δεν μιλάμε για λογοτεχνία, αλλά για ένα ιδιότυπο, αντι-λογοτεχνικό, μόρφωμα που δεν περιποιεί τιμή στην ίδια τη λογοτεχνία.

Καταλήγοντας, να σημειώσω πως δεν είναι στις προθέσεις μου να κάνω υποδείξεις γενικά στην παραγωγή ή στη συγγραφή των βιβλίων. Γιατί, για τη μεν πρώτη είναι απαραίτητο να σημειώσω ότι δεν φείδεται εξόδων καθ’ όσον εκδίδονται πολλά βιβλία υψηλής αισθητικής, αρκετά είναι χάρμα οφθαλμών –επειδή και το βιβλίο πέρα από το κείμενο είναι και αντικείμενο που σε προδιαθέτει να το εξερευνήσεις–, για δε τη δεύτερη είναι αλήθεια ότι κρατά το βιβλίο για παιδιά και για εφήβους ζωντανό και μάλιστα, το 2016, σε αυξανόμενη ροή. Απλώς, την άποψή μου την εμπειρική αλλά και την έως ένα βαθμό θεωρητική καταθέτω. Βαδίζουμε σε άλλες εποχές και είναι καιρός να δούμε ανάλογα και το βιβλίο για παιδιά. Έτσι κι αλλιώς, οι προαναφερόμενες παρατηρήσεις σε καμιά περίπτωση δεν έχουν στόχο αλλά και δεν μπορούν και αντικειμενικά να ξεπεράσουν ούτε και να «ποδηγετήσουν» την παραγωγή ή τη συγγραφική γραφίδα. Αλλά, τα σωματεία, οι διάφοροι φορείς, όλοι και όλες, πιστεύω, πως επιθυμούμε να παράγονται καλά βιβλία, λογοτεχνικά και γνώσεων, για εκείνες τις ηλικίες που καλλιεργούνται οι δυνάμει επαρκείς αναγνώστες και αναγνώστριες.

[1] Βλ. και. Πέτροβις-Ανδρουτσοπούλου «Επισημάνσεις για την άνθηση και την καρποφορία της ελληνικής παιδικής/νεανικής λογοτεχνίας» (Ομιλία στο Συνέδριο «30 χρόνια ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ» – 4 Δεκεμβρίου 2015).

* Ο ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ είναι Επίκουρος Καθηγητής Πανεπιστημίου Αιγαίου και Κριτικός λογοτεχνίας για παιδιά. Φέτος ήταν Πρόεδρος της Κριτικής Επιτροπής για τα βραβεία του Ελληνικού Κύκλου Παιδικού Βιβλίου.