ΓΙΑ ΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΚΗΠΟ.

Κοινωνικά Κινήματα, Παιδαγωγική και Κοινότητα /Δουλεύοντας συνεργατικά με τα παιδιά στο σχολικό κήπο.

Άρθρο του δάσκαλου Χαράλαμπου  Μπαλτά

Αναδημοσίευση από το Σκασιαρχείο.

Η δημιουργία μιας συνεργατικής τάξης Freinet στο σχολείο θέτει διάφορα προτάγματα. Οι μετασχηματισμοί αφορούν τα παιδιά, τους εκπαιδευτικούς και την κοινότητα. Το σχολείο εισάγει δημόσια νοήματα που αντλούνται από τον ιδιωτικό και δημόσιο κόσμο των οικογενειών των παιδιών, τα επεξεργάζεται και τα επιστρέφει στην κοινότητα με διάφορες μορφές. Αυτό είναι και το τρίπτυχό μας στην παιδαγωγική Freinet και στην ομάδα μας, το «Σκασιαρχείο»: τάξη – αυλή – κοινότητα. Τα κοινωνικά κινήματα (σπόροι, λαχανόκηποι, χωρίς μεσάζοντες, ποδήλατα, δημόσιοι χώροι, κοινά) σ’ αυτή την προβληματική προηγούνται και προμηθεύουν τα δημόσια νοήματα. Επίσης η πολιτική όπως ο σχεδιασμός για την παραγωγική ανασυγκρότηση της χώρας ή η περαιτέρω καπιταλιστικοποίηση των σχέσεων παραγωγής σ’ ένα πλαίσιο κοσμοπολιτισμού.

Το σχολείο βρίσκεται σε μια δίνη να αναπαράγει, να μετασχηματίζει ή να συγκροτεί την κατασκευή της παιδικής ηλικίας. Οι αλλαγές σ’ αυτήν και η ηγεμονία του ψηφιακού άυλου πολιτισμού θέτουν τους όρους της πολιτισμικής σύγκρουσης της κυριαρχίας με τις αντιστάσεις. Το σχολείο της κοινότητας είναι αυτό που αποβλέπουμε. Η κοινωνική παιδαγωγική της ελπίδας και της πολιτικής υπόσχεσης για να έχουμε μη αλλοτριωτικές σχέσεις παραγωγής είναι αυτό που δοκιμάζουμε στη συνεργασία και τον συνεταιρισμό. Και θέτουμε ως δυνατότητα όλα να λεχθούν (και να εικονοποιηθούν) όλα τα ταμπού που αποτελούν τις γκρίζες ζώνες μια μη θετικιστικής μεθοδολογίας και επιστημολογίας στην φαινομενολογική πρόσληψη του κόσμου: της οικονομίας, των ζώων, του θεού, του σώματος, του φύλου, της ιστορίας, της αφής, της πολιτικής, του δημόσιου χώρου και της ιστορίας. 

Σ’ αυτά απαντάμε με θεσμούς των παιδιών, ρουτίνα, επιτελέσεις χώρου και χρόνου, τεχνικές Freinet, ψυχανάλυση, συλλογικές δράσεις και από – σχολειοποίηση. [deschooling]. Και ο κήπος είναι ένας από τους θεσμούς της θεσμικής παιδαγωγικής μας που συνεισφέρει σ’ αυτά. Ο κήπος στην πόλη είναι η λιγοστή φύση που απέμεινε, τα φυτά και τα ζώα που παίρνουν μέρος στη διαδικασία του κύκλου της ζωής κι αποτελούν το ασυνείδητο της ανθρωπότητας και της παιδικής ηλικίας, απέναντι στο πως εκφράζονται, με συμφιλίωση ή εχθρικότητα. Τα συναισθήματα επινοούνται εκ νέου μέσα από τον κόσμο των φυτών και των ζώων. Ο πολιτισμός (ο κήπος ως αναπαράσταση) υποκαθιστά όλο και πιο πολύ τη φύση. Και η δυσφορία γι’ αυτόν γίνεται ορμή ζωής και θανάτου (καταστροφή). Βεβήλωση σ’ αυτήν την περίπτωση δεν είναι η καταστροφή – αυτή είναι κοινός τόπος στην παθολογία του φιλελευθερισμού – αλλά ο έρωτας, η ορμή της ζωής, το αποκεντρωμένο υποκείμενο που δεν εξαντλείται στο πρώτο ενικό πρόσωπο (όλα είναι εγώ) και οι νέες χρήσεις της πόλης από τα παιδιά. 

Το να φέρουν κάτι από τον κόσμο της φύσης τα παιδιά στο σχολείο είναι η μινιατούρα ενός λιλιπούτειου κόσμου που εκφράζεται με την χειρονομία και την συμβολική ανταλλαγή. Με τον κήπο γράφεται πάλι η ιστορία του χεριού, τόσο χρήσιμο στην παιδαγωγική μας. Η διαφοροποίηση των χεριών θα μπορούσε να είναι η ιστορία της ανθρωπότητας, από το όπλο μέχρι το πιάνο και τον σημερινό αντίχειρα. Η αφή και η κίνηση (γνωρίζοντας όμως πολλά παιδιά τα στερούνται ή τα αναπληρώνουν), να τα δυο στοιχεία της παιδαγωγικής μας, σε μια περίοδο που το άγημα τίθεται υπό άρση στον φιλελευθερισμό. Ο βαθύς κοινοτισμός και υλισμός είναι αυτό που χαρακτηρίζει τις τεχνικές του κινήματος Freinet και ο τόπος της γλώσσας στη Θεσμική Παιδαγωγική (Συμβούλιο τάξης, Τι Νέα;, Παιδικό δικαστήριο, φιλοσοφία με παιδιά, Νόμοι, Σύνταγμα, Συνέλευση των ζώων, Συνελεύσεις των παιδιών). Αυτά προϋποθέτουν και την εξέλιξη της συνεργατικής τάξης σε δημοκρατική, συνεταιριστική και υπαίθρια. Το τι φέρνουν τα παιδιά στο σχολείο (με την τεχνική Τι Νέα;), το τι αποφασίζουν (Συμβούλιο τάξης), το τι πόρους αξιοποιούν (Συνεταιρισμός), με ποιον «άλλο» τα μοιράζονται (αλληλογραφία) και το πως συνεισφέρουν καθημερινά ως (συν) εργάτες και παραγωγοί (πλάνα εργασίας συλλογικά, διαφοροποιημένα και ατομικά), είναι αυτά που εξελίσσουν το σχολείο της κοινότητας.

Ο κήπος, όπως και οι άλλοι θεσμοί (εφημερίδα, Καραγκιόζης, βιβλιοθήκη, ερευνητικά σχέδια, χάρτες) περιποιείται από τα παιδιά. Στην παιδαγωγική Freinet η διαφορά με την παραδοσιακή παιδαγωγική είναι στο «από ή για τα παιδιά». Η παραδοσιακή παιδαγωγική εργάζεται «για τα παιδιά» και ο κήπος είναι κατευθυντικός από την διδάσκουσα. Στη δική μας παιδαγωγική το συμβούλιο της τάξης και ο συνεταιρισμός είναι μη – κατευθυντικά για την δημιουργία του σχολικού κήπου. Είναι η τέταρτη τεχνική του Freinet και προηγούνται η κατάργηση της έδρας, η δημιουργία του συνεταιρισμού και το ελεύθερο κείμενο. Με τα λόγια του ίδιου του Celestin Freinet:

«Αν το σχολείο διαθέτει κήπο, παραχωρήστε τον στα παιδιά που θα τον καλλιεργήσουν μόνα τους με τη βοήθεια και στις συμβουλές σας, υπό την αιγίδα και αποκλειστικό όφελος του συνεταιρισμού τους. Διαφορετικά φροντίστε να αποκτήσετε ένα κήπο όσο γίνεται ποιο κοντά στο σχολείο: λαχανόκηπο, πρασιές, οπωροφόρα, φυτώριο, κυψέλη, πουλιά, κότες, κατσίκες, ανάλογα με τη περιοχή, τις προτιμήσεις και τις δυνατότητες. Έξοδο: κανένα, ενώ η δαπάνη καλύπτεται ή και υπερκαλύπτεται οπωσδήποτε από τα έσοδα της εκμετάλλευσης». (Σελεστέν Φρενέ, Το σχολείο του λαού, σελ. 141, Οδυσσέας, Αθήνα 1977).

Κι ο πιο κοντινός μας πριν φτιάξουμε και το δικό μας είναι το Πάρκο Ναβαρίνου – δέκα χρόνια τώρα. Έτσι και στις 17/5/2019 πήγαμε στο πάρκο την ώρα που γίνονταν εργασίες για να γίνει μια μεγάλη παιδική χαρά! Φυτέψαμε καλαμπόκια για να τα ψήσουμε το καλοκαίρι, παίξαμε θέατρο, ποτίσαμε, ζωγραφίσαμε και διαβάσαμε τα βιβλία της υπαίθριας βιβλιοθήκης μας. Και είδαμε και τα λάχανα και τα κουνουπίδια που είχαμε φυτέψει να έχουν μεγαλώσει! Ξεχωρίσαμε το «Πλανόδιο Πάρκο» (Πατάκης 2007) του Αντώνη Παπαθεοδούλου και το ξεψαχνίσαμε!!! Και μετά παίξαμε στην παιδική χαρά και κάναμε μάθημα στα «θρανία της άνοιξης»!! Στη διαδρομή μοιράζαμε φυλλάδια από την οργάνωση «Τροχαία Εγκλήματα SOS» και τα παιδιά ζητούσαν από τους/ τις οδηγούς να προσέχουν τα παιδιά και να πηγαίνουν με τριάντα (30) χιλιόμετρα μέσα στην πόλη. Μαζί μας και η κυρία Σουζάνα και η κυρία Σοφία που αυτή τη φορά τραβούσαν πλάνα για την ταινία που ετοιμάζεται και αφορά στην παιδαγωγική Freinet στο 35ο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών. 

Ας κάνουμε όμως μια αναδρομή. Στην ιστορία του σχολικού κήπου του μεσοπολέμου μπορούμε να δούμε τις πρώτες επιμορφώσεις των εκπαιδευτικών στα γεωργικά σχολεία από το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο και τη σχέση του κήπου με τον συνεταιρισμό. Ο πρώτος δάσκαλος του 35ου Δημοτικού Εξαρχείων, ο Παναγής Δημητράτος, έχει στο αναγνωστικό που έχει γράψει της β’ δημοτικού «Χαρούμενα Παιδιά» (1937) ένα χαρακτηριστικό κεφάλαιο που δείχνει την πρωτοβουλία και την επιθυμία των παιδιών (σήμερα υπό διερώτηση) να έχουν ένα δικό τους κήπο. 

Στα μεταπολεμικά χρόνια της δεκαετίας του ’50 μπορούμε να δούμε την αναβίωση του συνεταιρισμού μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του ’80. Η παραδοσιακή διδασκαλία όμως είναι κυρίαρχη, με λίγες τομές στην κατεύθυνση της αυτοδιαχείρισης. Ο εκσυγχρονισμός των κυβερνήσεων ως στάση τα επόμενα χρόνια έδωσε στον κήπο μια κατεύθυνση πρότζεκτ ως πρόγραμμα που του αφαίρεσε τη συνολική δυναμική της παιδαγωγικής με τον κοινωνικό μετασχηματισμό. Ωστόσο είχαμε τη δημιουργία λίγων συνεταιριστικών σχολείων. Όπως είχαμε και κήπους χωρίς συνεταιρισμούς. Όμως τα όσα συνεταιριστικά σχολεία έχουμε, 20 περίπου στον αριθμό, είναι αυτά που δείχνουν το δρόμο που έχουμε να διανύσουμε για να συνδεθούν με την παιδαγωγική Freinet.

Σήμερα στα χρόνια της ελληνικής κρίσης (2010-) είμαστε μπροστά στη συνεργασία των κοινωνικών κινημάτων με την παιδαγωγική Freinet, την επινόηση εκ νέου της επιθυμίας των παιδιών, τις α – δυνατότητες του ψηφιακού και υλικού κόσμου και τη δημιουργία του ανοιχτού σχολείου της κοινότητας (έναντι του ψηφιακού, του ‘δημοκρατικού’ και του κοινωνικού που δοκιμάστηκαν από τις πολιτικές δυνάμεις του νέο – φιλελευθερισμού). Η περίοδες της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας, του κινήματος χωρίς μεσάζοντες και η δημιουργία των λαχανόκηπων στα σχολεία, συσχετίζεται με την ταινία του κινήματος Freient «Η τιμή και το κέρδος – η πατάτα» (1932) που προβάλλεται στα χρόνια της ελληνικής κρίσης. Ο κήπος βλέπει. Βλέπει το μάθημα της «Μελέτης Περιβάλλοντος» να μην γίνεται η πολιτειότητα των παιδιών, ενώ προηγείται της «Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής». Αλλά και η πολιτική δεν διδάσκεται. Και η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών μπορεί να είναι (δεν είναι ακόμα) εκ νέου οι ετερότητες στην εκπαιδευτική πράξη: ο/η γεωπόνος, ο πολιτικός, ο αρχιτέκτονας, ο ψυχαναλυτής, ο καλλιτέχνης, ο γιατρός και ο τυπογράφος.

Όμως υπάρχουν σχολεία που δουλεύουν εναλλακτικά με την παιδαγωγική Freinet. Μια ομάδα εκπαιδευτικών στο 35ο Δημοτικό Σχολείο Εξαρχείων– «Ναπολέων Λαπαθιώτης» έχει δοκιμάσει τα τελευταία 20 χρόνια διαφορετικές μορφές οικειοποίησης της φύσης. Τον εγγραμματισμό στον κόσμο των συναισθημάτων των παιδιών με το ευρωπαϊκό πρόγραμμα που έγινε βιβλίο «Αισθάνομαι, Συναισθάνομαι, Εκφράζομαι» (2004). Στο ολοήμερο σχολείο, όταν η διατροφή άρχισε να γίνεται κεντρική στα δημόσια σχολεία, το ευρωπαϊκό πρόγραμμα που έγινε κι αυτό βιβλίο «Υπόθεση δική μου, η διατροφή μου» (2005). Με την παρουσία του ΚΕΘΕΑ, την πρόληψη και το περιοδικό «Ανεμόπτερο» (2006) την δυνατότητα δημιουργίας ενός κήπου που δεν ήταν εφικτή λόγω στατικότητας του κτηρίου. Τη δημιουργία ενός κήπου στο Πάρκο Ναβαρίνου του 35ου από την πρώτη συνέλευση και την από – σχολειοποίηση, όπως μπορούμε να τη δούμε στο σχολικό έντυπο «Οι φιλίες των παιδιών» (2008 – 2013). Εκεί κάνουμε φυτέματα, μαζεύουμε τις ελιές, κάνουμε κομποστοποίηση, διαβάζουμε ποίηση, παίζουμε Καραγκιόζη ή γίνονται εκδηλώσεις για τα παιδιά. Τώρα γίνεται μια μεγάλη παιδική χαρά! Το βιβλίο μας «Τα παιδιά – πουλιά των Εξαρχείων» (2013) με την τεχνική της αλληλογραφίας της παιδαγωγικής μας και το (λογοκριμένο) αναγνωστικό «Οι φιλίες των παιδιών» (2014) με την τεχνική «όχι πια αναγνωστικά», βρίθει κειμένων για το Πάρκο Ναβαρίνου και τον κήπο μας. Τα κοινωνικά κινήματα και η παιδαγωγική συνεργάζονται για την κοινότητα. Επίσης με τις διαδρομές στο Πεδίο του Άρεως, την συνεργασία με τους γεωπόνους, τις γνώσεις για το «κόκκινο σκαθάρι», τα φυτολόγια και την υπαίθρια διδασκαλία (2008 – 2018). Τη «σαλάτα του αγρότη» (φυτέματα με μαρούλια κι όλα τα λαχανικά) τη σχολική χρονιά του 2013, με το αίτημα για πράσινο στο σχολείο να μένει ανικανοποίητο από τον δήμο. Όπως και με τη διαπλάτυνση των οδών Σουλτάνη – Ζαΐμη με αρχιτεκτονικά σχέδια και τη φύτευσή τους το 2016. Και με την αρχιτεκτονική ομάδα τώρα το 2019 που αλλάζουμε τις εισόδους στο σχολείο συνδέοντας τον κόσμο των φυτών μ’ αυτόν των βιβλίων. Με όλα αυτά δοκιμάζουμε εκ νέου τις σχέσεις των παιδιών με την «λίγη φύση» της πόλης.

Τέλος δοκιμάζουμε τη δημιουργία της υπαίθριας τάξης από το 2017 και του σχολικού κήπου (με φυτέματα, κομπόστ, γλάστρες από ανακύκλωση, εργαλεία) με υπαίθρια «Μελέτη Περιβάλλοντος» και με μάθημα στον πλάτανο ή το κυπαρίσσι. Ένα χώρο στον πρώτο όροφο που ο αρχιτέκτονας του σχολείου Νικόλαος Μητσάκης τον ήθελε να χρησιμοποιείται από τα παιδιά και τόσα χρόνια ήταν απαγορευμένος. Τα παιδιά στην παιδαγωγική Freinet έχουν πολλές αρμοδιότητες που προκύπτουν από το Συμβούλιο της τάξης. Εδώ είναι κηπουροί που κάνουν αυτοψία του χώματος, με μπουκάλια νερού, σπορείς που φέρνουν σπόρους ή μοσχεύματα, φλούδες ή οργανικά υπολείμματα για κομπόστ και αρχιτέκτονες του πράσινου χώρου. Μόνο να φυτεύεις καλαμπόκι από παραδοσιακούς σπόρους (που έχεις κρατήσει από την προηγούμενη χρονιά) που τόσο αρέσει στα παιδιά και να φυτεύουν και μεταλλαγμένους σπόρους καλαμποκιού από ζωοτροφές και να μη φυτρώνει τίποτα, φτάνει να μιλάς για τον κήπο, τη διατροφή και την παγκοσμιοποίηση. Και να αντιστέκεσαι μαζί με άλλους.

Στην εφημερίδα τοίχου της β’ τάξης «Τ’ αετόπουλα» (2018, 2019) όλα αυτά ονομάζονται «τα θρανία της άνοιξης». Στην αρχιτεκτονική παρέμβαση που έχουμε στην μια πόρτα του σχολείου που βλέπει στην οδό Σουλτάνη τα φυτά και τα βιβλία πάνω της να συγκατοικούν αρμονικά. Όπως και με την φιλαναγνωσία στο Πεδίο του Άρεως, με το καρότσι κήπου που έχουμε πάνω του τα βιβλία της γειτονιάς. Η βιβλιοθήκη και η λειτουργία της στο Πεδίο του Άρεως είναι μια ακόμη συνομιλία του βιβλίου με τη φύση. Το σχήμα πια που ακολουθούμε κι όλο και πιο πολύ υπηρετούμε είναι κοινότητα, υπαίθρια τάξη, τάξη και αυλή, με όποια φορά κρίνουμε ως καλύτερη για την παραγωγή του εκπαιδευτικού έργου. Το οποίο είναι και πολιτικό για την οικολογία, τη συμβατική γεωργία, τα φυτοφάρμακα, τους γεωργούς που κακομεταχειρίζονται τη φύση αλλά κι αυτούς που την αγαπούν, τους παραδοσιακούς σπόρους, τις μέλισσες, τους μεταξοσκώληκες, τα παραδοσιακά φυτά και δέντρα της γειτονιάς, τον έρωτα και τον θάνατο στα Εξάρχεια αυτών που δημιουργούν και αντιστέκονται, όπως το Πάρκο Ναβαρίνου κι αυτών που καταστρέφουν (και καταστρέφονται). Σε μια γειτονιά που οικοδομήθηκε από τους αρχιτέκτονες πάνω σε γη με αμπέλια, ελιές, συκιές, μουριές και λεύκες, με κατοικίες με γαζίες, βιολέτες και βασιλικούς, με δεντροφύτευση του Λόφου του Στρέφη μετά το 1925, με το πάρκιγκ να γίνεται πάρκο στην οδό Ναβαρίνου μετά το 2009 και μ’ ένα φυτώριο στο Πεδίο του Άρεως που θα λειτουργήσει πάλι από το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο για τα σχολεία μετά το 2019, η πρόκληση είναι μεγάλη. Καθώς επίσης γίνεται μεγαλύτερη με την τοπικότητα της λογοτεχνίας που λίγες γειτονιές βλέπουν τις οδούς τους και τα σπίτια τους να γίνονται τοπίο ιστοριών, μαρτυριών, κοινότητας και ιστορικών αλλαγών για το πρόταγμα μιας διαφορετικής κοινωνίας. Στις κυρίαρχες αναπαραστάσεις των ΜΜΕ και τον κυρίαρχο και ηγεμονικό πολιτισμό των υπηκόων – υποκειμένων που αναπαράγουν την κυριαρχία, μια άλλη παράσταση επιτελείται καθημερινά στη γειτονιά με τα παιδιά, τις συνελεύσεις και το σχολείο της κοινότητας. «Ο κήπος βλέπει», ένας στίχος του Οδυσσέα Ελύτη, ένα πρόταγμα για την πολύπαθη γειτονιά των Εξαρχείων.

Ο Χαράλαμπος Μπαλτάς είναι δάσκαλος στο 35ο Δημοτικό Σχολείο Εξαρχείων και μέλος της παιδαγωγικής Ομάδας «Το Σκασιαρχείο – Πειραματικοί Ψηλαφισμοί για ένα Σχολείο της Κοινότητας». babisbaltas1@gmail.com