Ο Ρόθκο, η τέχνη, τα βιβλία για παιδιά

 Άρθρο της Μαρίζας Ντεκάστρο

Αναδημοσίευση από τον Αναγνώστη.

Ο Μαρκ Ρόθκο δεν έγραψε κανένα βιβλίο τέχνης για παιδιά. Τους δίδασκε όμως ζωγραφική για 20 χρόνια στο Μπρούκλιν της Νέας Υόρκης και συνόψισε τις απόψεις του περί διδακτικής σ’ ένα βιβλίο, δυστυχώς, ημιτελές. Παραθέτω ορισμένες από τις απόψεις του (βλ.εδώ), με πλάγια, οι οποίες αν και αφορούν την πρακτική διδασκαλία, πιστεύω πως συνδέονται εμμέσως με το σχεδιασμό των βιβλίων τέχνης για παιδιά. 

Στόχος ενός μαθήματος ζωγραφικής, δεν είναι να αναδειχθούν παιδιά- καλλιτέχνες. Αντίθετα, το μάθημα οφείλει να προστατεύει την ελευθερία των επιλογών της παιδικής δημιουργικότητας. 

Κατ’ επέκταση, και μεταφέροντας το παραπάνω στα βιβλία δραστηριοτήτων με θέμα την τέχνη, θα είχαμε επιφυλάξεις ως προς τις δραστηριότητες που προτείνουν στους μικρούς αναγνώστες, «να ζωγραφίσουν όπως ο Χ μεγάλος ζωγράφος». Τα παιδιά μπορούν οπωσδήποτε να δοκιμάσουν μια τεχνοτροπία που είδαν στο βιβλίο τους ή, παραφράζοντας τον Ρόθκο, να επιχειρήσουν να εκφράσουν τον εσωτερικό τους κόσμο πειραματιζόμενα με αυτή την τεχνοτροπία. Ακόμα και αν τα έργα τους θεωρηθούν από κάποιους «ατελή» από τεχνική άποψη, αυτή η «ατέλεια» δεν παύει να είναι ισότιμη μορφή έκφρασης και σ’ αυτό συνηγορούν πλήθος σύγχρονα έργα. 

Τα φυλλαράκια της τέχνης (Συντακτική ομάδα της ΕΛΝΙΠΛΕΞ, εικ. Ρένια Μεταλλινού, Μεταίχμιο, 2016).

Ο τίτλος παίζει με τα φιλαράκια μιας παιδικής παρέας και τα φυλλαράκια, τις σελίδες εργασίας του βιβλίου. Πρόκειται για ένα βιβλίο δραστηριοτήτων που στήνει ένα παιχνίδι μυστηρίου και ταυτόχρονα προτείνει στα παιδιά προσχολικής ηλικίας ασκήσεις με τις βασικές έννοιες της ζωγραφικής (τα χρώματα, τη γραμμή, την τελεία, τη σύνθεση). Οι αναγνώστες –παίκτες περνώντας τις καλλιτεχνικές δοκιμασίες που προανέφερα, βρίσκουν τα «κλειδιά», δηλαδή τους ζωγραφικούς πίνακες του μυστηρίου (των Κλέε, Κλιμτ, Νταλί, Μιρό, κ.ά.) που σχετίζονται με αυτές, φτάνουν στη λύση και κολλούν τα αυτοκόλλητα με τους πίνακες στην πινακοθήκη του ήρωα που τους τις έθεσε. Οι διάσπαρτοι σύντομοι διάλογοι μεταξύ των ηρώων του βιβλίου έχουν ως άξονα ιδέες για να ξεπεραστούν οι δοκιμασίες και λειτουργούν ως προτάσεις προς τους αναγνώστες.

Η πρώτη μου γκαλερί τέχνης (Sam Lake, σχεδιασμός Josephine Thompson, εικ. Carles Ballesteros, μτφρ. Αντωνία Γουναροπούλου, Πατάκης, 2014), παρουσιάζει την τέχνη θεματικά (π. χ. πορτρέτα, καθημερινή ζωή, αγόρια και κορίτσια, κ.ά.) αναμιγνύοντας τα στιλ και τα καλλιτεχνικά ρεύματα. Χρήση των αυτοκόλλητων και σ’ αυτό το βιβλίο, όχι μόνον πίνακες, αλλά και πολλά άλλα έτοιμα, σχηματοποιημένα και τυποποιημένα στοιχεία που μπορεί να χρησιμοποιήσουν τα παιδιά για να συνθέσουν δικούς τους πίνακες à la maniere de. Πιο σύνθετο στην παιδαγωγική του σύλληψη, ξεκινά τη θεματική παρουσίαση με την προτροπή προς τους αναγνώστες να βρουν κάθε πίνακα και να τον τοποθετήσουν στο αντίστοιχο πλαίσιο. Στη συνέχεια, αφαιρείται η αχνή εικόνα- οδηγός των πινάκων και τα παιδιά πρέπει να τους ανακαλύψουν στις σελίδες με τα αυτοκόλλητα αφού διαβάσουν τα πληροφοριακά σχόλια που τους περιγράφουν. Η παιδαγωγική του βιβλίου παραπαίει δυστυχώς εξαιτίας των αυτοκόλλητων στοιχείων που περιέγραψα παραπάνω και με τα οποία τα παιδιά καλούνται να δημιουργήσουν τις δικές τους συνθέσεις.

Η τέχνη είναι μια παγκόσμια μορφή έκφρασης στοιχειώδης όσο η ομιλία ή το τραγούδι. Και όπως τα παιδιά πιάνουν αμέσως μια ιστορία ή ένα τραγούδι, με τον ίδιο τρόπο μπορούν να μετατρέψουν την παρατηρητικότητα και τη φαντασία τους σε τέχνη.

Όσον αφορά την πρόσληψη των έργων τέχνης, τα παιδιά μπορούν να τα προσεγγίσουν χωρίς προαπαιτούμενα, δηλαδή ελεύθερα και διαισθητικά. Όπου υπάρχει λόγος που σχολιάζει τα έργα ή τα επενδύει με μυθοπλασία, οφείλει να είναι ένας από τους πιθανούς ανάμεσα σε πάμπολλους άλλους. 

Τα τρία νέα βιβλία για παιδιά των εκδ. Μέλισσα που ακολουθούν, είναι υποδειγματικά στο πώς επενδύουν με λόγο καλλιτεχνικά έργα.

Το μήλο του Μαγκρίτ (Κλας Βεεπλάνκε, αποδ. Βαγγέλης Ηλιόπουλος, Μέλισσα, 2017, 1η έκδ. ΜΟΜΑ, Νέα Υόρκη, 2016). 

Ό,τι βλέπουμε κρύβει κάτι άλλο. Αυτή η φράση του Ρενέ Μαγκρίτ συνοψίζει την πολύ σύντομη ιστορία που επενδύει την εικονογράφηση του βιβλίου, η οποία δανείζεται και παρουσιάζει στοιχεία από τους πίνακές του. Στις τελευταίες σελίδες, ο αναγνώστης θα παρατηρήσει μερικούς από αυτούς, ενδεχομένως θα συγκρίνει τα ολοκληρωμένα έργα με τα τμήματα που εμφανίζονται στην εικονογράφηση, θα συνδυάσει τις διαφορετικές όψεις των παράλληλων καλλιτεχνικών έργων (πρωτότυπα και εικονογράφηση) και θα κάνει γνωριμία με τον ζωγράφο και την ψυχοσύνθεσή του, την ορμή του να εκφραστεί και να υπερβεί τον ρεαλισμό.

Τι είδε ο Ντεγκά (Σαμάνθα Φρίντμαν- Κριστίνα Πιεροπάν, αποδ. Χρήστος Μπουλώτης, Μέλισσα, 2017, 1η έκδ. ΜΟΜΑ, Νέα Υόρκη, 2016).

Ο Ντεγκά, ο καλλιτέχνης που έβγαινε από το εργαστήριο για να παρατηρήσει και να αποτυπώσει την πόλη και τους ανθρώπους που ήταν δίπλα του, παρακινεί, μέσα από τις σελίδες του βιβλίου, τους αναγνώστες να κάνουν κι αυτοί το ίδιο. Η Κριστίνα Πιεροπάν δεν εικονογραφεί μόνον όσα είδε ο Ντεγκά στις βόλτες στο Παρίσι και πώς τα μεταμόρφωσε σε ζωγραφικούς πίνακες (επτά αναπαραγωγές), αλλά ζωντανεύει με τα σκίτσα της, σχεδόν φωτογραφικά, τη φυσιογνωμία της γαλλικής πρωτεύουσας. Τα ενδύματα, τα οχήματα, το θέατρο, οι δρόμοι, τα κτίρια και οι καθημερινές ασχολίες παρουσιάζονται ως αυτοτελείς πίνακες της εποχής κατά την οποία έζησε και δημιούργησε ο ζωγράφος.

Συναντώντας έναν καλλιτέχνη, Βίνσεντ βαν Γκόγκ (Πατρίσια Χέις, αποδ. Βαγγέλης Ηλιόπουλος, Μέλισσα, 2017)

Κλασικότερο στη σύλληψη, το βιβλίο για τον βαν Γκόγκ αφηγείται με άξονα τους πίνακες την καλλιτεχνική πορεία και τη ζωή του ζωγράφου από την παιδική ηλικία μέχρι το θάνατό του χωρίς να κρύψει ή να αποσιωπήσει τις ιδιορρυθμίες και τις ψυχικές μεταπτώσεις του. Μια χαρτοκοπτική στο τέλος του βιβλίου δίνει τη δυνατότητα τους αναγνώστες να δημιουργήσουν τρισδιάστατα τον γνωστό πίνακα Το δωμάτιο του καλλιτέχνη στην Αρλ.

[Η διδακτική, είτε πρακτική, είτε μέσω βιβλίων ή επισκέψεων σε μουσεία και πινακοθήκες] πρέπει να αποφεύγει τον ακαδημαϊσμό και να προκρίνει την ανάπτυξη δημιουργικά σκεπτόμενων ατόμων.

Γιατί η τέχνη είναι γεμάτη γυμνούς ανθρώπους; (Σούζι Χοντζ, εικ. Claire Gobie, μτφρ. Κωνσταντίνα Καπανίδου, Πατάκης, 2017).

Βιβλίο γνώσεων το οποίο διευρύνει κατά πολύ τον ευφάνταστο τίτλο του. Γιατί τέχνη δεν είναι μόνο το γυμνό που μαγνητίζει πάντα τα παιδιά. Τέχνη είναι αφήγηση, τεχνοτροπία, ιδέες, φαντασία, προσωπική έκφραση, κοινωνία, οικονομία έως και αντιγραφή και μίμηση. Όσα ορίζουν αυτή τη μορφή έκφρασης ξυπνούν την περιέργεια, δημιουργούν σκέψεις και ερωτήματα που ξεπηδούν τις περισσότερες φορές αβίαστα σε οποιονδήποτε στέκεται μπροστά σε ένα έργο τέχνης. Διαβάζουμε λοιπόν και παίζουμε με το βιβλίο, από σελίδα σε σελίδα, ένα παιχνίδι ερωταποκρίσεων, το οποίο δεν δίνει μόνο απαντήσεις αλλά τις πλαισιώνει με τρόπο ώστε να καταλάβει ο αναγνώστης ότι καθετί στην τέχνη έχει εξήγηση και πως όλα συνδέονται μεταξύ τους. 

Όπως είδαμε, οι παιδικές εκδόσεις τέχνης παρουσιάζουν ποικιλία, με βιβλία που προσεγγίζουν την τέχνη ιστορικά ανά εποχή, θεματικά, μονογραφίες καλλιτεχνών, άλλα βιβλία που παρουσιάζουν καλλιτεχνικά ρεύματα, κινήματα και τεχνοτροπίες, βιβλία εργασίας ή βιβλία που επενδύουν έργα και καλλιτέχνες με ιστορίες αξιοποιώντας το δίπολο γνώση και λογοτεχνία. Απώτερος στόχος όλων είναι να προτείνουν στους αναγνώστες διαδρομές για να προσεγγίσουν τις καλλιτεχνικές δημιουργίες. Το πετυχαίνουν επειδή, ανεξάρτητα από το περιεχόμενό τους, προάγουν την τέχνη να φτιάχνεις βιβλία και είναι βιβλία αισθητικά όμορφα. 

Αλλά, λογικά, δεν θα περιμέναμε το ίδιο από κάθε βιβλίο, και δη παιδικό, να καλλιεργεί δηλαδή με τη μορφή και το περιεχόμενό του την αισθητική του αναγνώστη; Ε, ναι! 

Πλην όμως, δεν συμβαίνει πάντα.

Δεν συνέβη, για παράδειγμα, στη σειρά των 4 βιβλίων με τον τίτλο ΣΑΥΡΑΪΒΟΡ

(κείμενα Γιώργου Λεμπέση, εικονογράφηση Στέφανου Βλασακάκη, εκδ. Ψυχογιός, προτεινόμενες ηλικίες 6-9 ετών), μια μεταφορά επί το παιδικότερον του γνωστού τηλεπαιχνιδιού! Και φυσικά και επί το παιδαγωγικότερον: Στο ΣΑΥΡΑΪΒΟΡ, οι σαυρίσιες ομάδες, οι Μαχητές και οι Ήρωες, θα μιλήσουν στα παιδιά για τον εκφοβισμό, για το πόσο επικίνδυνο είναι να εμπιστευόμαστε τους ξένους, για τη διαφορετικότητα και τέλος, για την υγιεινή και την καθαριότητα. Και το όλον παρουσιασμένο από τη σαυρόνια δημοσιογράφο Σαυραμία Μπόμπα που μεταδίδει καθημερινά τα νέα του Σαυράιβορ– η έμπνευση από την καθημερινή μεσημεριανή εκπομπή με τα νέα του Σαρβάιβορ στον ΣΚΑΙ. Όσο για την εικονογράφηση, πήρε φωτιά το ποντίκι του εικονογράφου ο οποίος ζωγράφισε κάτι όντα μπεζ, ροζουλιά, πρασινωπά, μεταξύ δεινοσαύρων και εξωγήινων, αλλά, φευ, κοντά στο πρωτότυπο τηλεπαιχνίδι να μάχονται σε δοκιμασίες στο εξωτικό νησί με τα μπουστάκια τους, τα ξέπλεκα μαλλιά, τις γυμνασμένες κορμάρες, τα βαψίματα… Ντροπή, προσβολή προς τους αναγνώστες!

[Παρεμπιπτόντως, με την ίδια αποστολή των εκδ. Ψυχογιός, έφτασαν και τρία

βιβλία της Άντρια Μπέιτι καταπληκτικά εικονογραφημένα από τον Ντέιβιντ Ρόμπερτς, του νεοϋορκέζικου Abrams Books for Young Readers: Ίγκι Πεκ, ο αρχιτέκτονας, Ρόζι Ρίβιαρ, η μηχανικός, Έϊντα Τουίστ, η επιστήμονας σε μτφρ. Αργυρώς Πιπίνη- Ευδοξίας Μπινοπούλου].

Είναι απορίας άξιον πώς συνυπάρχουν όλα αυτά κάτω από την ίδια στέγη. 

Τέλος, για να πάρουμε ανάσα, σημειώνουμε την επανέκδοση του βιβλίου Νίκος Εγγονόπουλος, Αλφαβητάρι για μικρά και μεγάλα παιδιά (ποίηση Χάρης Βλαβιανός, επιμέλεια Ερριέττη Εγγονοπούλου και Ελένη Γερουλάνου), και θυμίζουμε το εκπαιδευτικό βιβλίο της Χριστίνας Νάκου, Ιστορίες της τέχνης για παιδιά (2016) το οποίο πραγματεύεται την πολλαπλότητα των αφηγήσεων της τέχνης και την πρόσληψή της (και τα δυο εκδ. Άγρα).

* https://www.artsy.net/article/artsy-editorial-teach-art-kids-mark-rothko