Ο Αλεξανδρινός που λάτρευε το διάβασμα.

Αναδημοσίευση από το "Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία"

Άρθρο του Νίκου Σαραντάκου.

Κάτι άλλο είχα προγραμματίσει για σήμερα, αλλά με γράπωσε αμείλικτη η θλιβερή είδηση. Θα ήταν αχαριστία να μην αλλάξω πρόγραμμα, και το ιστολόγιο αχάριστο δεν είναι -οπότε το σημερινό άρθρο αφιερώνεται στον μεγάλο Αλεξανδρινό.

Το ξέρω, ο τίτλος παραπλανά, διότι έχουμε συνηθίσει Αλεξανδρινό ν’ αποκαλούμε τον Καβάφη. Ωστόσο, ο Ουμπέρτο Έκο, που χτες άφησε φτωχότερον τον μάταιο τούτο κόσμο, ήταν κι αυτός Αλεξανδρινός ή έστω Αλεσαντριανός, αφού είχε γεννηθεί στην Αλεσάντρια (Alessandria) του Πεδεμοντίου, μια μεσαίου μεγέθους πόλη κάπου 70 χιλιόμετρα από το Τορίνο, που οφείλει το όνομά της όχι στον Μεγαλέξαντρο αλλά σε κάποιον Πάπα που λεγόταν Αλέξανδρος και που τα περιστατικά της ίδρυσής της τα αφηγείται ο Έκο στο μυθιστόρημά του Μπαουντολίνο -και έχει βάλει τον ήρωά του να έχει κι αυτός γεννηθεί στην Αλεσάντρια, ο τρίτος διάσημος γιος της θα λέγαμε (ο δεύτερος είναι ο ποδοσφαιριστής Τζάνι Ριβέρα).

Αλλά αποκαλώ Αλεξανδρινό τον Έκο και για έναν ακόμα λόγο, διότι είχε όχι μόνο την απίστευτη πολυμάθεια αλλά και τον μανιακό έρωτα για τα βιβλία που έχουμε παραδοσιακά συνδέσει με τους Αλεξανδρινούς εκείνους λόγιους που έστησαν και διεύθυναν τη μυθική βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, τον Ζηνόδοτο, τον Απολλώνιο, τον Ερατοσθένη, και βέβαια τον Καλλίμαχο. Λένε πως είχε 30.000 τόμους στο σπίτι του στο Μιλάνο, και είχε γράψει:

«Όποιος δε διαβάζει, στα 70 του θα έχει ζήσει μόνο μια ζωή, τη δική του! Όποιος διαβάζει θα έχει ζήσει 5000 χρόνια: ήταν εκεί όταν ο Κάιν σκότωσε τον Άβελ, όταν ο Ρέντσο παντρεύτηκε τη Λουτσία, όταν ο Λεοπάρντι θαύμαζε το άπειρο… Γιατί η ανάγνωση είναι μια αθανασία προς τα πίσω.»  (Chi non legge, a 70 anni avrà vissuto una sola vita: la propria! Chi legge avrà vissuto 5000 anni: c’era quando Caino uccise Abele, quando Renzo sposò Lucia, quando Leopardi ammirava l’infinito… perché la lettura è una immortalità all’indietro).

Ο Έκο χάρισε σε χιλιάδες, ίσως σ’ εκατομμύρια αυτήν την «αθανασία προς τα πίσω», επειδή με κάποιο από τα βιβλία του τούς μετέτρεψε σε φιλαναγνώστες, βιβλιόφιλους ή βιβλιοφάγους. Πολύ πιο γνωστά είναι τα μυθιστορήματά του, ωστόσο δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι στη μυθοπλασία ήρθε αργά, σχεδόν πενηντάρης, κι αφού είχε γράψει ήδη δεκάδες δοκίμια και ήταν από τους πρωτοπόρους της σημειωτικής. (Εδώ μπορείτε να τον ακούσετε σε μια απολαυστική διάλεξη -στα αγγλικά- να αναλύει το «Πώς γράφω»)

Με το «Όνομα του ρόδου» (1980), το πρώτο του μυθιστόρημα, έγινε πασίγνωστος -ακολούθησε το Εκκρεμές του Φουκώ το 1988, το Νησί της προηγούμενης ημέρας το 1994, ο Μπαουντολίνο το 2000, η Μυστηριώδης φλόγα της βασίλισσας Λοάνα το 2004, το Κοιμητήριο της Πράγας το 2010, και κύκνειο άσμα το Φύλλο μηδέν το 2015, ένα στέμμα από έξι βαρύτιμα διαμάντια κι ένα πιο ελαφρό διαμαντάκι.

Δεν ήταν εύκολα βιβλία, εκτός από το τελευταίο -ήταν πολυσέλιδα, με μακροσκελέστατες παραγράφους, έβριθαν από ιστορικές κι εγκυκλοπαιδικές αναφορές, τα θέματά τους δεν ήταν πάντοτε οικεία στον αναγνώστη. Ωστόσο, αν έβρισκες το κουμπί τους τα διάβαζες με απόλαυση και με εκείνη την προσήλωση που μόνο το μεγάλο μυθιστόρημα μπορεί να δώσει. Δύο από αυτά τα διάβασα μονορούφι, ξεχνώντας φαγητό και ύπνο -κι άλλα δύο δεν τα έχω ακόμα διαβάσει.

Δεν ήταν εύκολα και στη μετάφρασή τους. Στην Ελλάδα τα μυθιστορήματα του Έκο τα γνωρίσαμε και τ’ αγαπήσαμε από τις μεταφράσεις της Έφης Καλλιφατίδη, που έχει μεταφράσει και αρκετά μη λογοτεχνικά έργα του (αν και σε αυτά δεν έχει την αποκλειστικότητα). Κάποτε έγραψα ότι τα μεταφραστικά προβλήματα που θέτουν τα βιβλία του Έκο θα άξιζε να μελετηθούν  από τις σχολές μετάφρασης -αν και δεν αποκλείω αυτό να έχει γίνει. Έχω αφιερώσει τρία άρθρα σε μεταφράσεις του Έκο, όπου σχολιάζω μεταφραστικές επιλογές και επισημαίνω και λάθη -σκεφτείτε όμως ότι στα δύο η τρία λάθη αντιστοιχούν χιλιάδες σωστά, εκατοντάδες ευφυείς λύσεις και δεκάδες μεταφραστικά διαμάντια, που περνάνε ασχολίαστα. Πάντως, για λόγους πληρότητας να αναφέρω την Εκολογία μου:

– Δυο μεταφραστικά στιγμιότυπα από τον Έκο (από τον παλιό μου ιστότοπο, 2006)

– Το κοιμητήριο της Πράγας (άρθρο του 2011)

– Φύλλο μηδέν (άρθρο του 2015)

Επιπλέον, για τη γενιά μου, ο Έκο άφησε πάνω μας τη σφραγίδα του και φαντάζομαι πως θα γράψετε κι εσείς, στα σχόλιά σας, για τον μεγάλο Αλεξανδρινό. Εγώ ξεσηκώνω έναν πολύ ωραίον αποχαιρετισμό που του απεύθυνε από το Φέισμπουκ ο φίλος μου ο Ρογήρος (Πέτρος Παπακαλός):

Αντίο, μεγάλε!

Τα δοκιμιακά σου κείμενα ήταν γεμάτα οξυδερκείς παρατηρήσεις κι ορθολογισμό, μια ωραία άσκηση δόμησης στέρεης σκέψης. Όσο για τα μυθιστορήματά σου, ας λένε κάποιοι ό,τι θέλουν, χαρακτηρίζοντάς τα ως «εμπορικά» – αν ήταν έτσι τα περισσότερα εμπορικά μυθιστορήματα, τότε θα ζούσαμε σ’ ένα διαφορετικό, πολύ καλύτερο κόσμο. Εμένα με συντρόφεψαν σε ώρες χαράς και λύπης, ευφορίας ή προβληματισμού. Με οδήγησαν ν’ ανακαλύψω δεκάδες μεγάλους συγγραφείς (εσύ δεν μου έμαθες τον Μπόρχες ή τον Μαντσόνι; – εγώ έτσι νομίζω, πάντως). Μου επιβεβαίωσαν την αγάπη μου για τον Μεσαίωνα, διώχνοντας κάθε αμφιβολία.

Αντίο Γουλιέλμε του Μπάσκερβιλ, αντίο Γιάκοπο Μπέλμπο, αντίο Μπαουντολίνο από την Αλεξάνδρεια του Πεδεμοντίου!

(Ακολουθεί εκτενές απόσπασμα από το βιβλίο του Ουμπέρτο Έκο "Μπαουντολίνο". Διαβάστε το στο ιστολόγιο του Νίκου Σαραντάκου).