Αγκάθια και... λουλούδια στον δρόμο εκπαίδευσης των προσφυγόπουλων.

Άρθρο της Ιωάννας Σωτήρχου

Αναδημοσίευση από την Εφημερίδα των Συντακτών

Αν και από διαφορετικούς ρόλους, έχουν και οι δύο εμπλακεί ενεργά στην εκπαίδευση παιδιών προσφυγικής προέλευσης, με αποτέλεσμα να γνωρίζουν από πρώτο χέρι τις δυσκολίες και τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν όχι απλά η μάθηση, αλλά και η ένταξή τους συχνά σε μια κοινωνία που δυσκολεύεται να τους δεχθεί.

Με το βιβλίο τους «Μετά το κοντέινερ - Διαπολιτισμική ματιά στην εκπαίδευση προσφύγων», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Gutenberg, η επίκουρη καθηγήτρια Διαπολιτισμικής Αγωγής στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Λήδα Στεργίου, και ο καθηγητής - σύμβουλος στο Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο και σύμβουλος εκπαίδευσης στο γραφείο της UNICEF στην Ελλάδα, Γιώργος Σιμόπουλος, δεν καλύπτουν απλώς ένα κενό στη σχετική βιβλιογραφία, αλλά ανοίγουν τη συζήτηση γύρω από ένα επίκαιρο θέμα, περιγράφουν κριτικά την κατάσταση στην Ελλάδα, καταγράφουν την πρόσφατη πορεία των ατόμων με προσφυγικό υπόβαθρο στο ελληνικό εκπαιδευτικό και κοινωνικό περιβάλλον και καταθέτουν τις προτάσεις τους για τα επόμενα βήματα. Από τη συζήτησή μας αναδύεται και κάτι ακόμη: η ανάγκη για έναν αναστοχασμό που με αφορμή το προσφυγικό θα μπορούσε να ενισχύσει την εκπαιδευτική διαδικασία στη χώρα μας για όλα τα παιδιά.

Σε κάθε περίπτωση, όμως, νιώθουν την ανάγκη, μιλώντας στην «Εφ.Συν.», να επισημάνουν το αυτονόητο: «Η εκπαίδευση δεν είναι ένα αυτόνομο σύστημα που λειτουργεί σε κενό αέρος, αλλά επηρεάζεται και καθορίζεται από το ευρύτερο κοινωνικό κλίμα και τις αντίστοιχες πολιτικές...».

Αυτή την αμφίσημη πραγματικότητα επιχειρεί να αποτυπώσει ο τίτλος με τη διαφοροποιημένη γραφή του «Μετά» για τα άτομα που βρέθηκαν στην Ελλάδα μετά το 2015;

Κατ’ αρχάς περιγράφει τη διαδικασία της μετάβασης από τη διαμονή και εκπαίδευση σε σκηνές και κοντέινερ σε συνθήκες που ευνοούν την εκπαιδευτική και κοινωνική ένταξη των ατόμων με προσφυγικό/μεταναστευτικό υπόβαθρο, για να φτάσουμε μετά το κοντέινερ, καθώς επεκτείνονται οι πολιτικές στέγασης και η ένταξη των παιδιών αυτής της ομάδας στο τυπικό πρόγραμμα του δημόσιου σχολείου.

Επίσης, ο τίτλος δηλώνει τη ρευστότητα και τη δυσκολία αυτής της μετάβασης, η οποία προσκρούει σε ποικίλα εμπόδια. Απ’ τη μία, σε τοπικό επίπεδο, έγινε μια σημαντική προσπάθεια για την εξασφάλιση της πρόσβασης αυτών των παιδιών στην εκπαίδευση και, από την άλλη, σημαντικός αριθμός παιδιών σχολικής ηλικίας παραμένει εκτός σχολείου: συνολικά, όπως είναι η περίπτωση κυρίως στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, ή εν μέρει, με την καθυστερημένη χρονικά ένταξη στο σχολείο ή με μορφές χωριστής εκπαίδευσης. Αντίστοιχα, όλο και περισσότεροι εκπαιδευτικοί από όσους βρέθηκαν να διδάσκουν σε αυτήν την ομάδα παιδιών αναζητούν τρόπους που θα τους επιτρέψουν να ανταποκριθούν αποτελεσματικά στις ανάγκες των μαθητών τους, αλλά παράλληλα μεγάλος παραμένει ο αριθμός εκείνων που εξακολουθούν να στερούνται οποιασδήποτε παιδαγωγικής εξειδίκευσης ή υποστήριξης. Τέλος, αυτή η δυναμική διαδικασία που ξεκίνησε λίγα χρόνια πριν στη χώρα μας είναι γνωστό ότι χρειάστηκε να αντιπαρατεθεί σε εχθρικές, ξενοφοβικές και ρατσιστικές αντιλήψεις, στάσεις και συμπεριφορές από μέρους της κοινωνίας. Αυτές οι στάσεις εκφράστηκαν, για παράδειγμα, με καταλήψεις σχολείων στα οποία εγγράφηκαν πρόσφυγες μαθητές και με προπηλακισμούς ή επιθέσεις σε εκπαιδευτικούς που υπερασπίστηκαν αυτά τα παιδιά και το δικαίωμά τους στην εκπαίδευση.

● Το βιβλίο περιέχει και έρευνες σε μαθητές και εκπαιδευτικούς. Ποια είναι τα βασικά ευρήματα; Αποτυπώνουν αυτή την αμφίσημη μετάβαση;

Είναι χαρακτηριστικό το πώς οι ίδιοι οι μαθητές με προσφυγική εμπειρία, με τους οποίους συνομιλήσαμε στο πλαίσιο μιας από τις δύο έρευνες που περιλαμβάνονται στο βιβλίο, βιώνουν την εκπαιδευτική τους διαδρομή στο ελληνικό σχολείο: μια ομάδα μάς μιλά για μια απόλυτα θετική και ενδυναμωτική εμπειρία, με εκπαιδευτικούς που νοιάζονται, προσπαθούν, σχετίζονται, ενώ μια άλλη βιώνει ένα περιβάλλον απαξίωσης, αδιαφορίας και ματαίωσης.

Έτσι κι αλλιώς, χρειάζεται να επισημάνουμε το αυτονόητο: η εκπαίδευση δεν είναι ένα αυτόνομο σύστημα που λειτουργεί σε κενό αέρος, αλλά επηρεάζεται και καθορίζεται από το ευρύτερο κοινωνικό κλίμα και τις αντίστοιχες πολιτικές. Στον βαθμό δηλαδή που η ρητορική περί κινδύνου πολιτισμικής και εθνικής αλλοίωσης, περί «λαθρομεταναστών», περί αναγκαιότητας δημιουργίας κλειστών κέντρων κράτησης και μαζικών απελάσεων νομιμοποιείται και εντείνεται, όπως είδαμε να συμβαίνει το τελευταίο διάστημα, είναι προφανές ότι η εκπαιδευτική και κοινωνική ένταξη αυτών των παιδιών δυσχεραίνεται σημαντικά.

● Με ποιον τρόπο;

Για παράδειγμα, σε ένα τέτοιο κλίμα, είναι πολύ πιο εύκολο για έναν διευθυντή σχολείου να αρνηθεί να εγγράψει ή για έναν εκπαιδευτικό να αρνηθεί να ασχοληθεί με τα παιδιά προσφυγικής προέλευσης -ακούμε συχνά το «δεν μπορώ να κάνω τίποτα» ή «ας μάθουν πρώτα ελληνικά και μετά να έρθουν στο σχολείο», διαπλατύνοντας έτσι τον δρόμο προς τον αποκλεισμό και υποσκάπτοντας κάθε ενδεχόμενο καλλιέργειας συμπεριληπτικής σχολικής κουλτούρας.

Από την άλλη, είναι χαρακτηριστικό και φαίνεται και από τα δικά μας ερευνητικά εγχειρήματα που περιλαμβάνει αυτό το βιβλίο πως οι εκπαιδευτικοί που τελικά εντάχθηκαν δυναμικά σε αυτό το πεδίο μιλάνε για μια εμπειρία που μετασχηματίζει τη ζωή τους, όχι μόνο την επαγγελματική, αλλά και την προσωπική: «αυτή η εμπειρία με έκανε να θυμηθώ γιατί διάλεξα αυτό το επάγγελμα» ή «εγώ έδωσα ελάχιστα σε σχέση με αυτά που πήρα από τα παιδιά αυτά», μας λένε χαρακτηριστικά.

● Το συμπεριληπτικό σχολείο κατέχει σημαντική θέση στην ανάλυσή σας συνολικά για την εκπαίδευση. Μας το εξηγείτε;

Για εμάς, το συμπεριληπτικό σχολείο είναι αυτό που αποδέχεται, σέβεται, αλλά και επενδύει στην ατομικότητα κάθε μαθητή και κάθε μαθήτριας, μέσα στο πλέγμα των ποικίλων και διαφορετικών του ταυτίσεων, είναι το σχολείο που, αντί να φοβάται την ετερότητα και την ποικιλομορφία, τις θεωρεί συστατικό του στοιχείο και πόρο εμπλουτισμού, είναι το σχολείο που λειτουργεί ολιστικά, καλλιεργώντας έναν χώρο γνωστικής, ψυχικής και κοινωνικής ανάπτυξης για όλα τα παιδιά. Το συμπεριληπτικό σχολείο δεν είναι κάποια ειδική δομή που απευθύνεται σε ειδικούς μαθητικούς πληθυσμούς, αλλά ένα καλύτερο σχολείο για όλους.

Με αυτήν την έννοια, όπως επισημαίνουμε συχνά στο βιβλίο, η ενασχόληση με την εκπαίδευση προσφύγων, έτσι όπως αναδύθηκε τα τελευταία χρόνια, συνιστά μια εξαιρετική ευκαιρία αναστοχασμού και μετασχηματισμού της εκπαιδευτικής πράξης συνολικά. Οι εκπαιδευτικοί που, καθώς έρχονται αντιμέτωποι με αυτήν την πρόκληση αποκτούν νέες δεξιότητες, αναζητούν διαφορετικές προσεγγίσεις, δημιουργούν τα δικά τους εργαλεία, αλλά κυρίως στοχάζονται κριτικά σε σχέση με τις παραδοχές και τις πρακτικές τους, γίνονται τελικά καλύτεροι εκπαιδευτικοί συνολικά -δεν το λέμε εμείς, οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί το λένε. Επομένως, κάτι που αρχικά αντιμετωπίστηκε ως ένα νέο ή ένα επιπλέον πρόβλημα, μπορεί τελικά να οδηγήσει σε μια καλύτερη, αποτελεσματικότερη, αλλά κυρίως πιο συμπεριληπτική εκπαίδευση για όλα τα παιδιά.

● Όταν το σχολείο δεν φαίνεται να συμπεριλαμβάνει τους ίδιους τους μαθητές με τον τρόπο που λειτουργεί, πώς να μιλήσει κανείς για την ένταξη αυτών των παιδιών;

Γίνεται μεγάλη συζήτηση για τις πρακτικές ένταξης αυτών των παιδιών στο σχολείο και είναι δύσκολο να τις συνοψίσει κανείς σε αυτή τη συζήτηση. Για εμάς, είναι σίγουρο ότι κατ’ αρχάς χρειάζεται η έμπρακτη και άνευ όρων επιβεβαίωση του θεσμικά κατοχυρωμένου δικαιώματος αυτών των παιδιών για δημόσια εκπαίδευση. Δεν μπορεί τη στιγμή που το θεσμικό μας πλαίσιο προβλέπει κατηγορηματικά την υποχρέωση ένταξης αυτών των παιδιών στο σχολείο το αργότερο εντός τριών μηνών από την ημερομηνία ταυτοποίησής τους, χιλιάδες παιδιά να βρίσκονται ακόμα σε λίστες αναμονής και ειδικά στα νησιά του Αιγαίου να βιώνουν ένα καθεστώς εξαίρεσης.

Από την άλλη μεριά, η εγγραφή στο σχολείο δεν συνιστά από μόνη της πρόσβαση σε ολοκληρωμένη και ποιοτική εκπαίδευση. Πολλοί από τους μαθητές με προσφυγικό/μεταναστευτικό υπόβαθρο, στην πραγματικότητα της σχολικής πράξης και παρά τις αντίθετες θεσμικές προβλέψεις, παρακολουθούν ένα περιορισμένο μέρος του σχολικού προγράμματος. Για να αντιμετωπιστεί αυτό το πρόβλημα χρειάζεται σίγουρα να ενισχυθούν οι υποστηρικτικοί θεσμοί, όπως είναι οι τάξεις υποδοχής κατά κύριο λόγο, αλλά και να επανενεργοποιηθούν τα φροντιστηριακά τμήματα, ιδιαίτερα για παιδιά που φοιτούν στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση και έχουν μείνει για μεγάλο διάστημα εκτός σχολείου, συνεπώς δεν είναι μόνο στο επίπεδο της γλώσσας που δυσκολεύονται.

Σε κάθε περίπτωση, είναι προφανές ότι τίποτα από αυτά δεν μπορεί να προχωρήσει χωρίς συστηματική και ουσιαστική υποστήριξη των εκπαιδευτικών – και αυτό είναι ακόμη ένα από τα δομικά προβλήματα που δεν αφορούν ειδικά την εκπαίδευση αυτής της ομάδας. Αυτό που συνέβη είναι πως, μέσα από τη συγκεκριμένη συγκυρία, οι υφιστάμενες ανάγκες και τα κενά αναδείχθηκαν με ιδιαίτερη ένταση, βοηθώντας μας ίσως να συνειδητοποιήσουμε βαθύτερα σημαντικά ζητούμενα που αφορούν την εκπαίδευσή μας συνολικότερα.

🔻 Το βιβλίο των Λήδας Στεργίου και Γιώργου Σιμόπουλου «Μετά το κοντέινερ» παρουσιάζεται την Παρασκευή 7 Φεβρουαρίου, στις 19.00, στο Myrtillo Cafè (Ε. Λάμψα & Τριφυλλίας, εντός πάρκου ΚΑΠΑΨ, Μετρό Πανόρμου, στην Αθήνα) από τους καθηγητές Γιώργο Ανδρουλάκη (Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας) και Ξένια Χρυσοχόου (Πάντειο Πανεπιστήμιο), τον πρόεδρο του Ελληνικού Φόρουμ Προσφύγων Γιονούς Μουχαμμαντί και την εκπαιδευτικό Νατάσα Βουρνά, ενώ τη συζήτηση θα συντονίσει η δημοσιογράφος Μάγδα Κλαυδιανού.